Август 2020 8-қисм

Август 2020 8-қисм
Тошкент
O‘ZBEK FOLKLORSHUNOSLIGIDA OG‘ZAKI DRAMA
Normurodova Zarigul Yoqubovna,
Surxondaryo viloyati, Muzrabot tumanidagi 8-umumiy o‘rta ta’lim 
maktabining ona tili va adabiyoti o‘qituvchisi Tel: [phone]
Annotatsiya: ushbu maqolada og‘zaki drama haqida ilmiy qarashlar ilgari suriladi. Fikrlar 
ilmiylikka asoslanib, tadqiq etiladi.
Kalit so‘zlar: folklorshunoslik, drama, teatr, dramaturgiya, musiqa, shakl, xalq.
O`zbek folklorshunosligi og`zaki dramani masxaraboz va qiziqchilar teatri hamda qo`g`ir-
choq teatriga bo`lib o`rganadi. Masxaraboz va qiziqchilar teatrida dramaturgiya, sahna bezagi, 
qiziqchi aktyorlar, musiqa asosiy o`rin tutadi. Sirasini aytganda, masxarabozlik va qiziqchilik – 
asrlar davomida shakllangan og`zaki an`anadagi professional teatr hisoblanadi. uni havaskorlik 
harakatidan farqlovchi xususiyati ham an`anaviy xalq teatri sanalganligi bo`lib, XX asrning 
boshlaridayoq yuzaga kelgan yevropacha tipdagi o`zbek professional teatrining sarchashmasiga 
aylanganligidir.
O`zbek an`anaviy xalq teatri o`ziga xos dramaturgiyaga ega. Bu og`zaki drama deyilib, un-
dagi personajlar o`z individual qiyofasiga, mijozi (temperamenti)ga, aqlu zakovatiga, hissiyot va 
kechinmasiga, tanasi va unga mos harakatlariga ega. Bu teatrning ijrochi - artisti masxaraboz 
(masxara), qiziqchi (qiziq) va taqlidchi ( muqallid) nomlari bilan hritiladi. Masxaraboz arabcha 
so`z bo`lib, kulish, mazax va taqlid qilish ma`nolarini anglatadi. Arablar istilosidan so`ng tilimizga 
o`zlasha boshlagan esada, arablarning o`zlari komik aktyorni ―muhabbiz deb ataganlar. Shunday 
bo`lsada, ―masxara so`zi o`zbek tilida ham komik aktyor, ham kulgili hajviy tomosha ma`nosida 
qo`llaniladi. Taxminan XYI asrning oxiri va XYII asrning boshlaridan e`tiboran arabcha ―
masxara so`ziga fors-tojik tilidagi ―bozi (o`yin) so`zidan –i tovushi qisqargan holatda ―-boz 
shaklida qo`shilib, ―masxaraboz istilohi bunyod etilgan. Lekin aktyor ma`nosida ham masxara, 
ham masxaraboz istilohlari baravar qo`llanib boravergan. SHu ixtisosdagi ijrochilar nomlari esa 
shu istiloh bilan sifatlangan holda ishlatilishi an`anaviy tus olgan. Binobarin, masxaraboz yoki 
masxara – xalq teatrining komik aktyori bo`lib, mazax vositasida voqeani muayyan matnga 
solib, hajviy tomosha ko`rinishida ijro etib beruvchi kulgi ustasi sanaladi.
O`zbek an`anaviy xalq teatri uch lokal guruh doirasida tashkil topgan va rivojlangan: 
Bular Buxoro masxarabozligi, Xorazm masxarabozligi va Farg`ona qiziqchiligidir. Buxoro 
masxarabozligi ikki tipga bo`lingan: birinchisi – qishloq masxarabozligi bo`lib, ko`pincha 3-5 
kishidan iborat holda tomoshalar ko`rsatgan. ular kichik guruhdan tarkib topganlari sababli 
kichik hajmdagi maishiy mavzudagi tomoshalarni ko`rsatishda so`zga emas, asosan, harakatga 
va mimikaga zo`r berib ijro etishgan. SHahar masxarabozligida ham, asosan, mehmonxonalarda 
kichik hajmli maishiy komediyalar o`ynalgan bo`lsa-da, sayllarda, katta to`ylarda yirikroq 
tomoshalarni namoyish etishgan. Shahar masxarabozligida, ayniqsa, buxorolik To`la masxara 
(1842-1916) to`pi ajralib turgan. u, xususan, salbiy personajlarga ijtimoiy tavsiflar berib, ular-
ni fosh etishda ayricha mahorat ko`rsatgan. Xorazm masxarabozligida ―Xatarli o`yin turkumi 
ko`p o`ynalgan. Bunda dialog, kuy, qo`shiq, raqs va muallaq, pantomimadan unumli foydalanil-
gan. ular orasida, ayniqsa, Quvvat kalta, Boltaqul masxara, Matyoqub ko`r, aka-uka Eshmat va 
Do`smatlar shuhrati butun Xorazmni tutgan.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, xalq og‘zaki ijodi bugungi kunda taraqqiy etgan sohalardan 
hisoblanib, uning barcha sohalari rivojlanishdadir.
fOYDAlANIlGAN ADABIYOTlAR
1.Madayev O., Sobitova T., Xalq og‘zaki poetik ijodi. Toshkent: “Sharq” –2010.
2.Jo‘rayev M., Eshonqulova J., Folklorshunoslikka kirish. Toshkent – 2017

---

58