Avtomobil dvigateli va boshqa agregatlarini elektron boshqarish : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qo'llanma

2 .9 . Kislorod konsentratsiyasi datchigi (X-zond)
A vtom obil dvigatellarining chiqindi gazlardagi zaharli m oddalar­
ning m iq d o rin i kam aytirish m uam m osi o ‘ta toksin b o ig a n birik- 
m alar, birinchi navbatda, uglerod va azot oksidlarini zararsizlan - 
tirish bilan b o g ‘liq b o ig a n katta hajm dagi ishlarning am alga osh i- 
rilishini taq o z o qiladi. U ch tarkibli katalitik zararsizlantirgich bu 
m asalani yetarli d arajad a hal qiladi, lekin u n ing m e ’y o rida ishlashi 
u c h u n dvigatel stexiom etrik tarkibda ( a = l ) , y a ’ni y o n ilg i-h a v o
aralash m asin in g nisbati 1:14,7 b o ig a n h olda ishlashini ta ’m inlash 
talab etiladi.
Bu m u am m o n i hal qilish u c h u n yonuvchi ara lash m a n in g haj- 
m iy tarkibini ch iq in d i gazlardagi kislorod m iqdoriga k o ‘ra an iqlay- 
digan m axsus d atch ik ishlab chiqilgan. D atchik dvigatelning chiqish 
kollektoriga o ‘m a tilg a n b o ‘lib, ch iq in d i gazlar tarkibida kislorod 
paydo boMganda ( a > l ) d a tc h ik kontaktlaridagi kuch lan ish keskin 
pasayadi. A gar kislorod m iqdori o rtsa, yonuvchi aralash m a stex io ­
m etrik tarkibga o ‘ta boshlaydi (suyultirilgan holdan boyitilgan holga). 
Shu tariqa, d atch ik rele rejim ida ishlaydi va u n d a n y o n ilg in i stexio­
m etrik tark ib d a av to m atik ravishda ushlab tu rish u c h u n foydala­
niladi.
Kislorod konsentratsiyasi datchigi quyidagicha tuzilgan (2.9-rasm ). 
D a tc h ik n in g sezuvchi e le m e n ti sifatida sirk o n iy ikki o k sid id an
( Z r 0 2) tayyorlangan g llo f c h a ishlatiladi. G llo fc h a n in g ichki va 
tash q i yuzasi p la tin a yoki u n in g q o tish m ala ri b ila n q o p lan g a n
b o ‘lib, u k atalizato r va tok o ‘tkazuvchi elek tro d vazifasini bajaradi. 
Y uqori h a ro ra td a sirkoniy ikki oksidi elektrolit xususiyatiga ega 
b o ia d i, d a tc h ik esa galvanik elem en tg a aylanadi. G llo fc h a n in g
tashqi yuzasi ch iq in d i gazlar bilan yuvilib turilsa, ichki qism i ta r ­
kibida kislorod m iqdori o ‘zgarm as b o ig a n a tro f-m u h it havosi- 
ning ta ’sirida b o ia d i.
D atchikning m e ’yorida ishlash chegarasi - 3 5 0 -9 0 0 °C . H arorat 
900°C d a n yuqori b o is a , d a tc h ik tez yem iriladi va ishdan chiqadi.
D a tch ik n in g m e ’y o rida ishlashi, k o ‘p jih a td a n , u n in g dvigatel­
ning ch iqish quvuriga o ‘m atilad ig an joyiga b o g iiq . D a tc h ik dviga­
telga q a n c h alik yaqin o ‘m a tilsa , kuch lan ish s h u n c h a lik y u qori, 
signalning kechikish darajasi esa nisbatan kichik b o ia d i. D a tc h ik -
74

---

7 
6
5
4
2 .9 - r a s m . 
S irkoniyli kislo ro d d atch ig i:
1 -  m etall q o b iq ; 2 — zich lash tirg ich ; 3 -  u lan ish kabeli; 4 -  g 'ilo f; 5 -  k o n tak t 
o ‘zagi; 
6 -  sirk o n iy ikki oksidli aktiv e le m e n t; 7 - d a rch ali h im o y a q alp o q ch asi.
ning o ‘rnatilish joyi a m ald a deyarli h a r b ir dvigatel u c h u n tajriba 
y o lli bilan an iq la n ad i. D atch ik dvigatelga yaqin jo y lashtirilganda, 
yuqori h aro ratd an tashqari, chiqarish kollektoriga turli silindrlardan 
kelayotgan ch iq in d i gazlar tarkibining bir xil em asligi ham salbiy 
t a ’sir k o lrsatadi. A ksincha, d a tc h ik dvigateldan u z o q ro q jo ylash- 
tirilsa, signalning kechikish darajasi o rta d i. K atta hajm dagi ta d - 
q iq o tlar kislorod datchigini ch iq arish q uvurining kollektorga m a h ­
k am langan jo y d an 3 0 0 -5 0 0 m m m asofada o ‘rn atish eng yaxshi 
natija berish ini k o ‘rsatdi.
H a ro ra t 300°C dan past boMganda d a tc h ik a m ald a ishlam aydi. 
S h u n in g u c h u n , sovuq dvigatelni qizdirish yoki past yuklam alarda 
ishlash ja ra y o n la rid a , ayniqsa a tro f-m u h it h aro rati past b o ig a n d a , 
c h iq in d i gazlarni z a ra rsiz la n tirish tizim i ishining sam arasi past 
b o la d i. T izim n in g ishlash doirasini kengaytirish m aqsadida elektr 
isitgichli d a tc h ik la r ishlatiladi.
Sirkoniy ikki oksidli kislorod d a tc h ik la rid a n tash q ari, tita n ikki 
oksidi T i 0 2 asosida ishlaydigan d a tc h ik la r h am ishlab chiqilgan va 
sinovdan o lk a z ilg a n . T itan ikki oksidi T i 0 2 y a rim o lk a z g ic h b o iib , 
u m a ’lum aktiv qarshilikka ega. D vigatel boyitilgan aralash m ad a 
ishlaganda, ch iq in d i gazlardagi kislorodning parsial bosim i past 
b o la d i va T i 0 2 ning qarshiligi kam ayadi. C h iq in d i gazlarning h a ro ­
rati ortishi bilan bu jara y o n y ana h am jad a lro q so d ir b o la d i.
D em ak, T i 0 2 asosidagi kislorod datchiklari, joylashtirilgan m uhit 
holatiga ko ‘ra, o ‘z qarshiligini o ‘zgartiradigan rezisto r sifatida ish ­
laydi.
75

---

B enzinli dvigatellarda y o n ilg i pu rk ash n i ele k tro n boshqarish 
tizim larida elektr e le m en t sifatida ishlovchi sirkoniyli kislorod d a t- 
chiklari keng k o la m d a o ‘z tatb ig ‘ini topgan.