Avtomobil dvigateli va boshqa agregatlarini elektron boshqarish : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qo'llanma

3 .3 . Avtomobilning kislorod datchikli ekologik tizimi
Y uqorida k o ‘rsatilgandek, hozirgi vaqtda y o n ilg i u zatish ja ra - 
y o n larin i o p tim al boshqarish usuliga asoslangan tiz im lar keng joriy 
q ilinm oqda. Bu usulning m az m u n i sh u n d a n iboratki, yonilg‘i p u r­
kash jara y o n i m ik ro protsessor shakllantirayotgan boshqaruv sig- 
nalini dvigatelning ek spluatatsion xarakteristikasiga k o ‘rsatayotgan 
ta ’sirini baholash asosida am alga oshiriladi. O ptim allashtirish om il- 
lari sifatida, o d a td a , yonilg‘i sarfi, ch iqindi gazlarn in g zaharlilik 
darajasi va dvigatelning d in am ik k o ‘rsatk ich larid an foydalaniladi. 
Lekin bu p a ra m e trla m i b ir v aqtning o ‘zida optim allash tirish n in g
im koniyati y o ‘q. S h u n in g u c h u n dvigatelning m aksim al q u w a ti 
yonilg‘i aralashm asini boyitish, tejam liligi esa u ni suyultirish y o ‘li 
bilan am alga oshiriladi.
C h iq in d i g a z la r z a h a rlilig in in g e n g past q iy m a ti y o n ilg ‘i 
stexiom etrik tarkibga, ya’ni yonilg‘i va h av o n in g nisbati 1:14,7 ga 
yaqin b o ig a n h olda t a ’m in lan ad i. S h u n in g u c h u n am a ld a ishla- 
tilayotgan va o p tim a l bosh q arish prinsipiga asoslangan y o n ilg i 
purkash tizim larid a teskari aloqa param etri sifatida ch iq in d i g az­
larning kimyoviy tarkibi olinadi. C hiqindi gazlarning tarkibini a n iq - 
lash u c h u n kislorod datchigi (X -zond) ishlatiladi. K islorod d a t­
chigining tuzilishi va ishlashi II bobda batafsil keltirilgan. Bu datchik 
dvigatelning ch iq a rish kollektoriga o ‘rn atilib , u ch iq in d i gazlar 
tarkibidagi kislorod m iq d o rid an t a ’sirlanadi. K islorod m iq d o rin in g
h avoning ortiqlik koeffitsiyentiga p ro p o rsio n allig id an foydalanib, 
yo nilg‘i-havo aralash m asin in g holati an iqlanadi.
Y onilg‘i-h a v o aralashm asi tarkibini teskari aloqa yo rd am id a 
boshqarish tizim in in g sxem asi 3 .1-rasm da keltirilgan. U ch k o m p o - 
n entli katalitik zararsizlantirgich 13 y o rd am id a ch iq in d i gazlardagi 
zaharli m o d d alar C O , C H va N O x d an yuqori darajada tozalanishini 
ta ’m inlash u c h u n dvigatelning turli rejim larida havoning ortiqlik
84

---

1
3 .1 - r a s m . Y o n ilg ‘i-h a v o a ra la sh m a sin i tesk ari a lo q a y o rd a m id a
b o s h q a ris h tiz im i:
I -
havo; 
2
- y o n ilg 'i; 
3 -
tirsakli val a y la n ish la r c h a sto ta si d a tc h ig i; 
4 -
havo 
sarfini oM chash d a tc h ig i; 
5 -
a y la n ish la r c h a sto ta si h aq id ag i sig n al; 
6
-
havo 
sarfi h a q id a g i signal; 
7
- sovituvchi su y u q lik h a ro ra ti d a tc h ig i va b o sh q a d a t- 
c h ik la rd a n k e la y o tg a n sig n a lla r; 8
-
d v ig atel; 
9 -
ta q s im la sh q u v u ri; 
10 -  
fo rsu n k alar; 
11 —
fo rsu n k a la rn in g o c h ilish v aq tin i b elg ilo v ch signal; 
12 -
EBB ; 
13 -
u c h k o m p o n e n tli z a ra siz la n tirg ic h ; 
14 -
k islo ro d k o n sen tratsiy asi d atch ig i.
koeffitsiyentini aniq rostlab, yonilgN aralashm asining tarkibini stexio­
m etrik nisbatga m aksim al yaqinlashtirish zaru r. C h iq arish kollek­
toriga o ‘rnatilgan kislorod datchigi 14 (X -zond) yo rd am id a chiqindi 
gazlar tarkibidagi kislorod m iqdori a n iq la n ad i va bu signal elektron 
boshqarish blokiga (E B B ) uzatiladi. A gar yonilg‘i aralashm asining 
tarkibi stexiom etrik n isb atd an farq qilsa, EB B dvigatelga u zati- 
layotgan yonilgM m iqdorini o lzgartirish hisobiga yonilg‘i aralashm asi 
tark ib in i stexiom etrik tarkibga yaqinlashtiradi.