Автомобилларда юк ва пассажирлар таши асослари
П ассаж ирлар обороти ва пассаж ирлар оқими
Download 6.35 Mb. Pdf ko'rish
|
TLrjkqo8jzWK5NpWPfqr
|
13. 3. П ассаж ирлар обороти ва пассаж ирлар оқими
П ассаж ирлар обороти дейилганда пассаж ирлар т аш иш бўйича баж арилиш и лозим бўлган ёки баж арилган т ранс порт иши ҳаж м и т уш унилади. П ассаж ирлар обороти 203 кўрсаткичи бажарилган пассаж ир-килом етрлардаўлчанади. Бажарилган пассажирлар обороти микдори аҳолининг серқ- атновлиги (йил давомида бир яш овчига тўғри келувчи транс- портдаги қатновлар сони) ва пассажирлар қатновинингўрта- ча масофаси миқдорига боғлиқдир. А ҳолинингсерқатновли- ги ш аҳарнинг планировкаси (ж ойлаш уви) кўлами, аҳоли- нин г асосий пассажирлар ҳосил бўлувчи ва пассажирлар кат- нови магистралларига нисбатан ж ойлаш уви характерига, тран сп орт ш охобчалари ни н г ри вож лаиганли к дараж асига, ҳаракатнинг мунтазамлиги, йўл кира микдори ва бошқашар- га боғлиқ. Пассажирлар оборотининг ўз қонуниятлари бўлиб, уларни пассажирлар таш иш ни тўғри гашкил этиш ҳ [тд а аҳоли талабларини тўлароқ қондириш мақсадида доим о ўрганилиб бориш лозим. Пассажирлар обороти тушунчаси юк обороти тушунчаси билан бир хил бўлиб, қўшимча аникдикларни талаб этмайди. Ш унга кўра пассажирлар оборотини сутка соатлари, ҳафта ва ой кунлари, айрим пунктлар, маршрутлар, туман, шаҳар ва автобуслар йўналишига боғлаб ўрганиш зарур. П ассаж ирлар о қ и м и д ей и лган д а бир й ўналиш бўйича қатнаётган пассаж ирлар м икдори туш унил 1 хди. П ассаж и р лар оқи м и туш унчаси ҳам юк оқи м и туш унчасига ҳам - оҳангдир. П ассаж ирлар оқи м и ҳам юк оқи м и каби эпю ра ва схема ш аклларида б ери ли б , маълум м арш рут бўлаги, м арш рут ва йўналиш , тумандаги пассаж и рлар таш иш кес- ки н ли ги н и билдиради. Ш аҳар ичи пассаж ирлар обороти унда д о и м и й яш ов- чи, ш аҳар атроф и д ан келган ва ш аҳарга келиб вақтинча яш овчи пассаж ирлар обороти й иғи н ди си д ан иборат бўла- ди. Й и ри к ш аҳарлар атроф и д ан келадиган аҳоли ун и н г пассаж ирлар обороти га катта таъ си р этади ва улар шаҳар иш лаб чи қари ш объектларида иш лай ди ган ва тр ан сп о р т- дан д ои м и й ф ой далан увчи ҳамда тран сп ортд ан о н д а -со н - да ф ой далан увчи ларга бўлинади. Пассажирлар оқи м и н и ўрганиш да барча қатновлар икки гуруҳга бўлинади: иш лаб чиқариш билан б о ғл и қ ва ишлаб чиқариш билан боғли қ бўлмаган пассаж ирлар оқим и. Б и рин чи гурух қатн ови га иш га б о р и б -қ ай ти ш , кун давом и да иш билан б о ғл и қ қатновлар, ўқувчи ва талаба- 204 л ар н и н г ўқув ю ртларга қатнаш и киради. И к к и н ч и гуруҳга т о м о ш аго \л а р (театр, кон ц ерт, ки н о)га, м аданий ва ил- мий таш ки лотлар (м узей, кўргазм алар, кутубхоналар, ста- д и о н л ар , дам олиш боғлари)га, д ўкон ларга, ва м аиш ий хизм ат таш ки лотлари (ш аҳар атроф и д а дам ол и ш , касал- хоиа ёки п о ли к л и н и к а, болалар б оғчаси )га б ориш билан б о ғл и қ қатновлар киради. Ш аҳардаги пассаж ирлар обороти йил мавсуми, ҳафта кунлари, сутка соатлари ва йўналиш лар бўйича ўзгарув- чанлиги билан характерлидир. М авсумий ўзгарувчанлик ай- ниқса курорт ш аҳарлар ва й и р и к маданий м арказлар учун характерли ва уларда яққол кўзга таш ланади. Бунда п асса ж и рларн ин г эн г куп микдори ёз ойларига тўғри келади (27- расм, а). I H I V V I I I X XI И I V VI V I I I X X I I >0 \ j / С у тка соатлари 2 7 - р а с м . П ассаж и р лар о қ и м и н и н г н о тск и сл и ги : а) йи л о й л ар и б ўй и ча; б )ҳ аф та к у н л ар и б ў й и ча; в) су тка со атл ар и б у й и ч а; г) й ун ал и ш ҳам д а су тка с о атл ар и бўй ича. 205 Ҳафта кун лари даги э н г кўп п ассаж и рлар м икдори дам олиш , бай рам ва бай рам олди кунлари билан б оғли қб ўл и б, ундаги ўзгарувчанлик 27-раем , б да тасвирланган. П ассажирлар оқи м и н и н г сутка соатлари буйича ўзгариш характери иш бош лан иш олди ва тугаш вақти билан боғлиқ бўлиб, ун и н г ўзгарувчан ли к характери 27-расм , в да т а с вирланган. С у тк ан и н гту р л и соатлари да \а р хил м арш рут даги қарам а-қарш и й ўналиш лар бўйича ўзгарувчанлик 27- расм , г да б ери лган.Т аш ки лот ва корхоналар ш аҳар ёки ту ман м арказлари да ж ой л аш ган бўлса, п ассаж и рлар о қи м и , одатда, м арказга том он ёки м арказд ан четга қараб йўна- л и ш лар бўйича ан ч аги на катта бўлади. П ассаж ирлар о б о р о ти н и н г ўзгарувчанлиги ўзгарувчан- л и к коэф ф и ц и ен ти билан ан и кд ан ад и ва у пассаж ирлар о б о р о ти н и н г м акси м ал м и к д о р и н и ун и н г ўртача м и кд о- рига бўлиш орқали топилади: 77= Р тах/Р ўрт. Й и р и к ш аҳарларда пассаж ирлар об оротин и нг нотеки с- лиги автобус тр ан сп о р ти д а тахм ин ан : йил д авом и да ой - л ар бўйича 1,1-1,2; ҳаф та кунлари буйича 1,15-1,20; сутка соатлари буйича 1,5-2,0 ва йўналиш лар бўйича 1,2-1,5 га тенгдир. П ассаж и р л ар о қ и м и т а р к и б и н и н г ўзгари ш и сан о ат корхон ал ари , савдо таш ки лотлари , м аъмурий идораларда белгиланган иш реж им лари ҳамда ўқув ю ртлардаги даре жадвали вақтлари би лан богликдир. Пассаж ирлар оқи м и н и н г йўналиш ларга кўра ўзгариш и- га шаҳар планировкаси (объектлафнинг жойлашуви), йўллар- нинг жойлашуви ва характери, пассажирлар ҳосил этувчи ва пассажирларни қабул этиш п унктлари ни н г айрим сабабла- рига кўра (м асалан, х ал қ с ай и л и , спорт мусобақаси ва ҳ.к.) ўзгариб туриш и кўп жиҳатдан таъсир этади. Ҳозирги даврда йирик шаҳарларда бир неча марказлар бўлиб, шартли равиш да улар “ шаҳар ф окуслари ” деб атала ди. Бундай “ш аҳар ф окуслари ”га аҳоли зич яш овчи кичик ҳудудлар ёки й ири к саноат корхоналари бор ж ойлар, стади- онлар, ипподромлар, дам олиш ва маданият боғлари, театр- лар, йирик ўкув юртлари, маъмурий идоралар ва й ири к сав до таш килотлари (бозорлар)ни киритиш мумкин. Саноати ривожланган шаҳарларда пассажирлар транс порта учун йирик саноат корхоналари бор жойлар атрофида 206 аҳоли мавзелари борлигининг аҳамияти катта. Бундай мавзе- ларнинг борлиги ишлаб чиқариш билан боғлиқ пассажирлар қатновини камайтирса, м аданий-м аиш ий ва уй-рўзғор билан боғлиқ қатновларии кўпайтиради. Бинобарин, пассажирлар оқими конфигурацияси сутка соатларида кескин ўзгариб ту- ради. А йниқса, бу нарса спорт мусобақалари ва халқ сайли кунлари сезиларли даражада бўлади. П ассаж ирлар ал оқалари н и янаща р и вож лан ти ри ш ва шаҳар транспорти шохобчаларига баъзи зарур ўзгартиш лар киритиш мақсадида пассажирлар оқи м и н и н г мавсум, ҳафта кунлари ва сутка соатлари ичидаги м икдори, йўналиш и ва таркибини доим о ўрганиб бориш мақсадга мувофиқдир. В ақт бўйича пассаж и рлар о қ и м и н и н г ўзгариб туриш характери н и ўрганиш сутка соатлари и чида, ҳаф та к у н л а рида, йил давом идаги ой лар ичида улар м и кдори ўзгари- ш и н и , барча тр ан сп о р т ш охобчалари (ш аҳар, тум ан, в и лоят) ҳамда ҳар бир м арш рут бўйича алоҳида п ассаж и рлар оқи м и га таъсир этувчи асосий о м и л л ар н и ан и к д аш и м к о - нин и беради. Бундан таш қ ар и , п ассаж и рл ар о қ и м и н и ти - зим ли равиш да ў рган и ш , улар н и н г ўзгариш қо н у н и я тл а- ри ни билиш п ассаж и рлар таш иш и ш и н и таш ки л этиш ва ри вож лан ти ри ш д а катта аҳам и ятга эга. Автобус маршрутларида пассажирлар оқим ини ўрганиш - н и н гтурли усуллари бор. Улар ичида автобус ҳайдовчилари (кондукторлари) тўлдирадиган чипта-ҳисоб варақаси кўрсат- кичларига асосланган статистик усул алоҳида ўрин тутади. Бу усулдан ф ойдаланиш учун таш иш ж араёнида пассаж ир ларга сотилган чипталар серияси ва тартиб рақамлари марш - рутнинг бош ланғич ва сўнгги, агар иложи бўлса, м а р ш р ^ ичидаги кўп пассажирлар алмаш адиган о р ал и қ пунктларда ёзиб борилиш и лозим. Бунда чипта-қисоб кўрсаткичлари ҳар бир рейс учун алоҳида тўлдирилиш и лозим. М арш рут участкалари бўйича сотилган чипталар сон и - ни билиб, марш рут бўйича умуман таш илган пассаж ирлар микдори ва рейс ичида тад қ и қ этилаётган орали кд а таш и л ган пассаж ирлар м икдорини аникдаш мумкин. А мм о чи п - та-ҳисоб варақалари кўрсаткичларига асослан ган стати с ти к усулни пассаж ирлар о қи м и н и ўрган и ш н и н г жуда а н и қ усули деб бўлм айди, чунки бу усулда ахборотлар ч екл ан - гандир, ай н и қса кондукторсиз гаш иш да баъзи ёзувлар ан и қ 20 7 бўлмаслиги мумкин. Бундан таш қари, ой ли к чипта ёки чип- тасиз юриш ҳуқуқига эга пассажирлар ҳам ҳисобга олин м ай- ди. Таш иш ҳажми ва пассажирлар оқим и ўзгариш ини ан и қ- р о қб и ли ш мақсадида уларни ўрганиш нинг бош қа усуллари- дан фойдаланилади. Улар ичида анкета (ш ахсий савол вара- қаси) тўлдириш, талон, ҳисоб-натура (жадвал тўлдириш ), кўз билан чамалаш ва автом атик ҳисоблаш усуллари кўпроқ қўлланилади. П ассажирлар оқи м и н и ўрганиш нинг эн г мақбул усул и - ни танлаш учун, авваламбор қандай кўрсаткични ўрганиш , у ёки бу усулни а н и қ шароитда қўллаш мумкинлигини б и лиш лозим. Пассажирлар оқимини ўрганишда текширув ўтка- зиш кўлами ва ш акли турлича бўлиши мумкин. Қабул этил ган кўламга кўра текш ириш ялписига, яъни барча марш рут шохобчаларида бир маҳалда ёки танлаб ўтказиладиган (м а салан, айрим марш ругларда (улар бўлагида), сутканинг ай рим соатида ёки иш вақтининг бош идан охиригача, ҳафта- нинг муайян бир кунида (иш куни ёки дам олиш куни) ёки ҳафтанинг барча кунларида ва ҳ.к.) хилларга бўлинади. П ассаж ирлар о қ и м и н и ў р ган и ш н и н г эн г кўп тар қ ал - ган усуллари ни таш ки л этиш ва уларни ўтказиш тех н о л о ги яси и и кўриб ч иқай ли к. Анкета тўлдириш усул и да текш ирув ўтказилувчи шаҳар ёки тумандаги аҳолидан улар фойдаланиладиган транспорт тур (восита)лари, маълум давр (йил, ой) даги тахм иний қат- новлар сони, уларнинг йўналиш и, масофаси ва шу кабил ар тў ф и си д а маълумотлар йигилади. Анкета тўлдириш усул и да танлаб текш ириш эмас, балки ялписига, яъни шаҳар ёки тумандаги барча марш рут шохобчалари бўйича бир маҳалда текш ирув ўтказиш а мал га ош ирилади. Бундай текш ириш ўтказиш да пассажирлар варақаларидан шаҳар (туман) пинг маълум катта пунктлари орасидаги қатновлар, йўналиш лар ва транспорт турлари ўртасида пассажирлар оқим ининг бўли- н иш и, пассажирлар қатнови учун зарур вақт ва уларнинг аж ратилиш чегараси, пассажирлар оқи м и н и н г фазода ўзга- риб туриш и, баж арилиш и лозим бўлган пассажирлар ҳажми ва пассажирлар обороти каби саволларга жавоб олиниш и мумкин. Бундай усулни қўллаш да махсус тузил га н анкета- дан фойдаланилади. Текширув ўтказиш ни таш кил этиш шаҳар ёки туманнинг энг кўп пассажирлар ҳосил бўлувчи ва пассажирларни қабул 208 этувчи жойларини аниқпаш, шаҳар транспортлари харитасида барча текш ириш ўтказилувчи пунктларни белгилаш , аҳолига берилувчи анкета саволини тузиш, олинган кўрсаткичларни ишлаб чиқиш усули ва уларнинг натижавий кўрсаткичларига баҳо беришдан бошланади. Й ирик саноат ва савдо корхона лари (бозорлар) ва идоралар, автомобиль бекатлари, автовок- заллар, транспорт маршрутидаги ички орали қ тўхташлар ва шу кабилар текш ирув ўтказиш ж ойлари бўлиш и мумкин. Анкета орқали текширув утказиш нииг эн г самарали ж ойи бу аҳолининг иш жойларидир. Агар пассажирлар оқи м и н и анкета тўлдириш усули ш а- ҳар, туман корхоналарида ўтказилса, у ҳолда мазкур корхо- н аларн и нгходим лар бўлими хизматчилари ва бош қа масъул ходимлари бу ишга жалб этилади. Ш у ходимлар срдамида айни корхонанинг барча иш чи ва хизматчилари га анкеталар тарқатилади, анкетами тўлдириш учун зарур маслаҳатлар бе рилади; тўлдирилган анкеталар йигиб олиниб, тегишли транс порт таш килотлари га берилади (8-жадвал). Анкеталар транспорт воситаси ичида ёки уларнинг тўхтов пунктларида ҳам тўлдирилиш и мумкин. Бундай ҳолларда ҳисобчилар анкета варақаларини пассажирларга тарқатади- лар. П ассажирлар варақаларни тўлдирганларидан сўнг п о чта алоқаси ёки автобус ҳайдовчилари орқали қайтариш ла- ри илтимос қилинади. Текш ирувларнинг муваффақиятли ўтказилиш и ан кетанинг оддийлиги ва қўйилган саволлар- нин г тушунарли бўлиш ига кўп жиҳатдан боғлиқдир. Анкета тўлдириш орқали текш ириш ўтказиш унча мурак- Kci6 бўлмаса-да, тўлдирилган аикеталарни ишлаб чиқиш ва зарур кўрсаткичларии олиш анча мураккаб ва маш аққатли- дир, чунки анкеталарни турли белгиларга қараб гурухдаш ва уларни босқичма-босқич ишлаб чиқиш зарур бўлади. А нкета кўрсатки ч лари и и иш лаб ч и қ и ш д а Э Ҳ М дан ф ой дал ан и ш ҳи собчи лар м еҳн ати н и анча ен ги лл а ш ти р и ш и ҳисобига ай н и усулда ўрган и ш н и ю қори п оғон ага кўтариш и м к о - н и н и беради. Т алон усулида пассажирлар оқим и характерини текш и - риш ни барча марш рутлар бўйича ва барча транспорт ш о хобчаларида биргаликда ўтказиш мумкин. Талон усулида тадқиқот ўтказиш да транспорт воситаеига ўтирувчи барча пассажирларга махсус талон берилади ва пассаж ир мазкур 14 — Д. Х ў ж а е в 209 |
