Автомобилларда юк ва пассажирлар таши асослари

м а з к у р н о м д а г и ф а н д а с т у р и г а м у в о ф и қ ё з и л г а н б ў л и б , о л и й ў қ у в  
ю р т л а р и н и и г — Т р а н с п о р т в о с и т а л а р и н и и ш л а т и ш ва т а ъ м и р л а ш ( а в ­
т о м о б и л ь т р а н с п о р т и ) б а к а л а в р и я т й ў н а л и ш и д а н т а ъ л и м о л а ё т г а н т а - 
л а б а л а р г а м ў л ж а л л а н г а н . У н д а а в т о м о б и л ь т р а н с п о р т и в о с и т а л а р и , у л а р  
и и
.1
к у р с а т к и ч л а р н , э к с п л у а т а ц и я ҳ у с у с и я т л а р и , у н у м и , у л а р н и т а н -  
л а ш ва ҳ и с о б л а ш , ю к ва п а с с а ж и р л а р т а ш и ш ҳ а м д а ю к о р т и ш - т у ш и -  
р и ш и ш л а р и н и т а ш к и л э т и ш а с о с л а р и ё р и т и л г а н .
Д а р с л и к д а н с о ҳ а и н ж е н е р - т е х н и к ва р а ҳ б а р х о д и м л а р и ҳ а м ф о й -  
д а л а н и ш л а р и м у м к и н .
Б Б К 39.38ч73
3203050000 - 85 ____
X
—
----------- 2001
351(0 4 )2 0 0 1
IS B N 5 -6 4 0 -0 3 1 3 2 -8
A lis h e r N a \
\ р ь о ч ч с
© « Ў З Б Е К И С Т О Н » н а ш р и ё т и . 2 0 0 2 й .
on Р У
I 
n o m id o g i
O ’z b c k isto n Mi ;

---

«А В Т О М О Б И Л Л А Р Д А Ю К В А П А С С А Ж И Р Л А Р  
Т А Ш И Ш А С О С Л А РИ » Ф А Н И Н И Н Г  
М АҚСА Д ВА В А ЗИ Ф А Л А Р И
Ҳ ар қ а н д а й м а м л а к а т н и и қ т и с о д и й ва и ж т и м о и й р и - 
в о ж л а н т и р и ш г а қ а р а т и л г а н д а с т у р н и р ў ёб га ч и қ а р и ш д а
ф а н -т е х н и к а т а р а қ қ и ё т и н и ж а д а л л а ш т и р и ш , и ш л а б ч и - 
қ а р и ш н и т е х н и к ж и ҳ а т д а н қ а й т а қ у р о л л а н т и р и ш ва к с н - 
га й т и р и ш , а м ал д аги и ш л а б ч и қ а р м ш д а н ж ад ал ф о й д а л а - 
н и ш , б о ш қ а р у в т и з и м и н и , х ў ж а л и к м е х а н и з м и н и т а к о - 
м и л л а ш т и р и ш а с о с и д а и ш л а б ч и қ а р и ш н и р и в о ж л а н т и - 
р и ш ва у н и н г с а м а р а д о р л и г и и и о ш и р и ш э н г за р у р в а зи - 
ф а д и р .
Ю к с а к д а р а ж а д а т а р а қ қ и й эт г а н ҳ о з и р г и з а м о й т р а н с - 
п о р т и с и з р и в о ж л а н г а н ж а м и я т а с о с и н и я р а т и б б ў л м а й - 
д и . Ч у н к и т р а н с п о р т ҳар қ а н д а й м а м л а к а т и ш л а б ч и қ а - 
рувч и к у ч л а р и н и н г м уҳим т а р к и б и й қ и с м и д и р . Б и з н и н г
м у стақ и л Ў з б е к и с т о н и м и з д а ҳам т р а н с п о р т а л о ҳ и д а м у - 
ҳи м а ҳ а м и я т га эга. Б и н о б а р и н , ҳам и қ т и с о д и й , ҳам с и ё -
с и й , т а ъ б и р ж о и з б ў л с а , ҳам п с и х о л о г и к а ҳ а м и я т к асб
э т а д и .
Т р а н с п о р т н и н г я х ш и и ш л а ш и н и б е л г и л о в ч и м у ҳ и м
о м и л л а р д а н б и р и у н и н г ю к ва п а с с а ж и р л а р н и т а ш и ш м у н - 
т а з а м л и г и д и р . З а р у р м а ҳ с у л о т , хом а ш ё , э ҳ т и ё т қ и с м л а р , 
ё н и л ғ и ўз в а қ т и д а ва м у н т а з а м т а ш и л г а н д а г и н а у л а р н и н г
о м б о р л а р д а г и з а х и р а л а р и э н г к а м м и қ д о р д а б ў л и ш и ва 
и ш л а б ч и қ а р и ш н и у з л у к с и з т а ш к и л э т и ш и м к о н и я р а т и - 
л а д и . Т а б и а т б о й л и к л а р и д а и ф о й д а л а н и ш ва у л а р н и т а -
ш и ш д а ҳ ам т р а н с п о р т , а й и и қ с а , а в т о м о б и л ь т р а н с п о р т и
а л о ҳ и д а ў р и н т у т а д и . А га р з а м о н а в и й т р а н с п о р т в о с и т а ­
л а р и ва р и в о ж л а н г а н й ў л л а р б ў л м а с а , т а б и а т б о й л и к л а р и - 
д а н са м а р ал и ф о й д а л а н и ш қ и й и н б ўлад и . Т р а н с п о р т хўж а- 
л и к в а з и ф а л а р и н и ҳал э т и ш д а г и н а м у ҳ и м б ў л м а й , б а л к и
й ў л т а р м о ғ и н и р и в о ж л а н т и р и ш , қ и ш л о қ а ҳ о л и с и н и ш а -
3

---

ҳарга я қ и н л а ш т и р и ш , м а с а л а н , к а д р л а р н и н г қ и ш л о қ ж о й -
л а р д а м у с т а ҳ к а м ў р н а ш и б қ о л и ш и г а ҳам м аъ л у м д а р а ж а ­
д а ё р д а м б е р а д и . Бу, ўз н а в б а т и д а , к а т т а и ж т и м о и й м а с а ­
л а н и ҳал эти ш га, я ъ н и м еҳ н ат р есу р сл ар и д ан о қ и л о н а ф о й ­
д а л а н и ш га к ў м а к л а ш а д и .
Т р а н с п о р т м а м л а к а т и м и з д а ғо я т кўп ва х и л м а -х и л и ш - 
л а р н и б а ж а р а д и . У о д а м л а р н и к у н д а л и к э ҳ т и ё ж л а р и н и , 
б а р ч а в и л о я т ва т у м а н л а р ў р т а с и д а г и м у н т а з а м а л о қ а -
л а р н и т а ъ м и н л а й д и . Т р а н с п о р т т а р м о қ л а р и н и н г к е н г р и - 
в о ж л а н г а н л и г и , ю қ о р и д а р а ж а д а г и т а ш и ш т е з л и г и ва 
у л а р н и н г з а м о н а в и й б ў л и ш и п а с с а ж и р л а р т а ш и ш д а р а -
ж а с и н и н г ў с и ш и г а к а т т а т а ъ с и р э т а д и . П а с с а ж и р л а р т а -
ш у в ч и т р а и с п о р т л а р н и н г ў с и ш д а р а ж а с и н и б е л г и л а ш д а
у л а р н и н г тех н и к - и қти с о д и й к ў р с а т к и ч л а р и н и г и н а э ъ т и -
б о р г а о л и н и б қ о л м а й , б а л к и м а с а л а н и н г и ж т и м о и й т о - 
м о н л а р и г а ҳ а м э ъ т и б о р б е р и л и ш и л о з и м . П а с с а ж и р л а р
т а ш у в ч и т р а и с п о р т л а р н и н г м у ҳ и м в а з и ф а с и — к и ш и л а р - 
н и н г ў з а р о а л о қ а с и н и к е н г а й т и р и ш , т а ж р и б а а л м а ш и ш , 
у л а р н и н г м з д а н и й с а в и я с и и и о ш и р и ш г а х и з м а т қ и л и ш -
д а н и б о р а т б ў л и ш и к е р а к . Қ и ш л о қ а ҳ о л и с и н и ш а ҳ а р л а р
б и л а н б и р л а ш т и р у в ч и п а с с а ж и р т р а н с п о р т и и ш и н и к е н г
й ў л г а қ ў й и ш ш а ҳ а р б и л а н қ и ш л о қ ў р т а с и д а г и т а ф о в у т -
л а р н и к а м а й т и р и ш о м и л и ҳ и с о б л а н а д и .
Х о м а ш ё л а р , а с б о б - у с к у н а л а р , я р и м т а й ё р м а ҳ с у л о т - 
л а р , ё н и л ғ и ва б о ш қ а т у р л и хи л м а ҳ с у л о т л а р н и с а н о а т
т а р м о к д а р и ва к о р х о н а л а р ў р т а си д а т а ш и ш т р а н с п о р т ё р ­
д а м и д а а м ал га о ш и р и л а д и . Қ и ш л о қ х ў ж а л и г и га м и н е р а л
ў ғи т л а р , м а ш и н а л а р , ё қ и л ғ и , у л а р д а н э с а и с т е ъ м о л ч и л а р - 
га қ и ш л о қ х ў ж а л и к м аҳ су л о тл а р и е т к а з и б б е р и ш д а т р а н с ­
п о р т к а т т а а ҳ а м и я т г а э г а . К о р х о н а л а р н и н г и ш л а б ч и қ а - 
р и ш ж а р а ё н и д а ҳ а м т р а н с п о р т д а н к е н г ф о й д а л а н и л а д и . 
У н и н г ё р д а м и д а к о р х о н а и ч и д а я р и м т а й ё р м а ҳ с у л о т л а р , 
ё н и л ғ и ва т у р л и х и л х о м а ш ё л а р , о м б о р л а р д а н и ш ж о й и -
га, т а й ё р м а ҳ с у л о тл а р э с а и ш ж о й и д а н о м б о р л а р г а т а ш и -
л а д и ва ҳ о к а з о .
А ҳ о л и н и б и р е р д а н и к к и н ч и ер га т а ш и ш д а т р а н с п о р т ­
н и н г а ҳ а м и я т и й и л д а н -й и л г а о ш и б б о р м о к д а. Б у и ш н и
а с о с а н п а с с а ж и р т р а н с п о р т и а м ал га о ш и р а д и . П а с с а ж и р
т р а н с п о р т и н и н г а с о с и й в а з и ф а л а р и д а н б и р и , к и ш и л а р - 
н и ўз в ақ ти д а и ш ж о й и г а ва и ш д ан у й л а р и га э л т и б қ ў й и ш ,
4

---

иш куп и д ав о м и д а и ш чи ва х и зм атч и л ар н и к о р х о н алар ўрта- 
с и д а та ш и ш д а н иборатдир. Бундам таш к д р и , п ассаж и р т р ан с­
п о рти а ҳ о л и н и н г б е в о с и т а и ш л а б ч и қ а р и ш б и л а н б о ғ л и қ
б ў лм аган к ў п д а н -к ў п ю м у ш л а р н и б а ж а р и ш и д а , у л ар н и дам
о л и ш у й л а р и ва с а н а т о р и я л а р г а қ и с қ а м у д д ат и ч и д а э л т и б
қ ў й и ш д а к а т т а а ҳ а м и я тга э г а д и р . С ў н гги й и л л а р д а турли
т р а н с п о р т в о с и т а с и ё р д а м и д а м а м л а к а т и м и з б ў й л а б ва чет 
эл л а р га саё ҳ а т қ и л и ш ҳ ам д а т и ж о р а т и ш л а р и н и б а ж а р и ш
к е н г т а р қ а л д и .
Х алқаро ал о қ ат ар н и , ж умладан товар ай и р б о ш л аш н и кен ­
гай т и р и ш ва уни м у стаҳ к ам л аш и ш и д а ҳам т р а н с п о р т н и н г
р оли катта. Х алқаро савдо, с ай ёх д и к ва б о ш қ а а л о қ а л а р н и н г 
р и в о ж л а н и ш и , ф а н ва т е х н и к а , м а д а н и я т ҳ ам д а сп о р т со ҳ а- 
ларидаги м уносаб атларн и н г ю к сал и ш и т р ан сп о р т воситалари 
ва алоқа й ў л л ар и н и н г р и в о ж л ан ган л и ги га кўп ж и ҳатдан боғ- 
л и к д и р . Б у лард ан т а ш қ а р и , а ҳ о л и н и с а н о а т ва о з и қ -о в қ а т
моллари билан ўз вақтида т аъ м и н л аш ҳам т р а н сп о р т н и н г асо­
си й вази ф алари д ан б иридир.
М у с т ақ и л Ў з б е к и с т о н д а с а н о а т ва т р а н с п о р т т у р л а - 
р и н и н г к е н г к ў л ам д а ва ю қ о р и д а р а ж а д а р и в о ж л а н и ш и
н а т и ж а с и д а а в т о м о б и л ь ва с а м о л ё т с о з л и к к аб и я и г и д а н -
я н г и с а н о а т -т р а н с п о р т т а р м о қ л а р и вуж уд га к с л и б , улар 
ф а н ва т е х н и к а н и н г сў н гги ю т у қ л а р и н е г и з и д а м у ттаси л
ю к с а л и б б о р м о к д а.
А втом оби ль тр а н с п о р т и н и н г ю қ ори д а кел ти р и л ган вази - 
ф а л а р и д а и к ел и б ч и қ қ а н ҳолда « Т р а н с п о р т в о с и т а л а р и н и
и ш л а т и ш ва таъ м и р л аш » й ў н а л и ш и б а к а л а в р л а р и н и т ай ёр - 
л аш д а ф а н н и н г м а қ с а д и х а л қ х ў ж ал и ги со ҳ ал ар и ва к и ш и - 
л а р н и н г и ш л аб ч и қ а р и ш л а р и б и л а н б о г л и қ м о д д и й б у ю м - 
л а р н и зарур ж о й л ар га б ел ги л а н га н вақтд а ва с и ф а т л и д а р а ­
ж ада еткази б бери ш ҳамда аҳ о л и н и н г п ассаж и р тр ан сп орти га 
бўлган э ҳ т и ё ж и н и м ун тазам қ о н д и р и ш н и т а ш к и л э т и ш , 
т р а н с п о р т в о с и т а л ар и д а н сам а р ал и ф о й д а л а н и ш ва у л ар н и
тўғри т а н л а ш к ў н и к м а л а р м н и ў р гати ш д ан и б о р атд и р . М а з- 
кур ф а н н и ў р ган и ш д а у н и н г “Я г о н а т р а н с п о р т т и з и м и ва 
турли транспортлар ён д о ш у ви ” , “Т и ж орат ф ао ли яти ва тр ан с­
порт логисггикаси” ф ан л ар и б и л ан б о ғл и к д и ги н и н азард а ту- 
т и ш л ози м .
Ў з б е к и с т о н Р е с п у б л и к а с и н и н г к а д р л а р т а й ё р л а ш м и л - 
л и й д а с т у р и д а б е л г и л а н га н у з л у к с и з т а ъ л и м н и т а ш к и л
5

---

э т и ш ва р и в о ж л а н т и р и ш т а м о й и л л а р и а с о с и д а о л и й т а ъ - 
л и м н и н г и к к и (б а к а л а в р и я т ва м аги стр ату р а) б о с қ и ч л и т и - 
з и м и г а у т и л и ш и б и л а н б о ғ л и қ б а к а л а в р и я т д а ў з л а ш т и р и - 
лу вчи “ А в т о м о б и л л ар д а ю к ва п а с с а ж и р л а р т а ш и ш а с о с л а ­
р и ” ф а н и н и н г у зв и й д а в о м и “ Т а ш и ш н и т а ш к и л э т и ш ва 
б о ш қ а р и ш ” а н и қ м у тах асси сл и к м аги стр т ал аб ал ар и н и т а й - 
ёр л а ш д а “ Ю к т а ш и ш ж а р а ё н и н и т а ш к и л э т и ш ва б о ш қ а - 
р и ш ” , “ Ю к о р т и ш ва т у ш и р и ш и ш л а р и н и к о м п л е к с м еха- 
н и зац и ял аш ” , “ П ассаж ирлар таш и ш ж ар аён и н и таш к и л этиш
ва б о ш қ а р и ш ” , “ А в т о м о б и л л ар д а х ал қ ар о ю к ва п а с с а ж и р ­
л а р н и т а ш и ш ” ф а н л а р и д а ўз а к с и н и то п ад и . М аги ст р т а л а ­
балари айтилган ларга қўш и м ч а “ И хтисослаш тирилган тр а н с ­
п о р т в о с и т а л ар и д а ю к л а р н и т а ш и ш ” , “А в т о м о б и л л ар д а т а ­
ш и ш и ш л а р и н и с т а т и с т и к т ах д и л э т и ш ” ҳ ам д а т а л а б а л ар
т а н л о в и а с о с и д а “ Қ и ш л о қ х ў ж а л и к м а ҳ с у л о т л а р и н и а в т о ­
м о б и л л а р д а т а ш и ш ” ё к и “ Й и р и к ш аҳ ар л ар д а п а с с а ж и р л а р
т а ш и ш н и т а ш к и л э т и ш ” махсус ф а н л ар и д ан ҳам таҳси л о л а- 
дилар.

---

1 - б о б