Автомобилларда юк ва пассажирлар таши асослари

3 .5 . Автотранспорт корхоналарининг юк 
ташиш ҳаж ми ва юк обороти
Ҳ ар қ а н д а й а в т о т р а н с п о р т к о р х о н а с и н и н г ю к т аш иш  
ҳ а ж м и  — бу т а ш и ш г а м ў л ж а л л а н га н ё к и м аълум л а в р и ч и - 
д а т а ш и л г а н , т о н н а л а р д а ў л ч ан у в ч и ю к м и к д о р и д и р .
А в т о т р а н с п о р т к о р х о н а с и н и н г ю к  обо/ю/им д ей ил ган д а 
м аълум д а в р и ч и д а т а ш и л г а н ю к м и к д о р и н и н г т а ш и ш м а- 
с о ф а с и г а к ў п а й т м а с и т у ш у н и л а д и ва у т о н и а -к и л о м е т р д а
ў лчан ади.
Ю к т а ш и ш ҳ а ж м и ва ю к о б о р о т и б а ж а р и л и ш в а қ т и га
кў р а б и р с у т к а л и , б и р о й л и , б и р ч о р а к л и , я р и м й и л л и ва 
б и р й и л л и б ў л и ш и м у м к и н .
Б и р й и л л и ю к т а ш и ш ҳ аж м и ва ю к о б о р о т и од атд а 
н о т е к и с б ў л и б , у н га б аъ зи ю к л а р т а ш и л и ш и н и н г м ав су - 
м и й л и г и , о й л а р б ў й и ч а к а л е н д а р ь ва иш к у н л а р и с о н и , 
й ў л -и к д и м ш а р о и т л а р и ва б о ш қ а л а р т а ъ с и р этад и .
Б и р й и л л и ю к о б о р о т и (т аш и ш ҳ а ж м и ) н о т е к и с л и г и - 
н и н г У з б е к и с т о н ш а р о и т и д а о х и р ги й и л л ар д аги ч о р а к - 
л а р б ў й и ч а б ў л и н и ш и қ у й и д аги ч а: I ч о р а к — 2 3 ....2 3 ,5 %, 
I I - ч о р а к 2 4 ....2 4 ,5 %, I I I - 2 6 ....2 7 % ва 1У -25....25,5 % 
ни т а ш к и л қ и л аё т и р .
Ю к о б о р о т и н и н г н о т е к и с л и к д ар а ж а с и н о т е к и с л и к к о - 
э ф ф и ц и е н т и б и л а н х а р а к т е р л а н и б , у м а к с и м а л ю к о б о ­
р о т и н и н г ў р тач а ю к о б о р о т и қ и й м а т и г а н и с б а т и б и л а н
а н и қ л а н а д и , я ъ н и
Ю к о б о р о т и н о т е к и с л и г и н и н г ю қ о р и б ў л и ш и т р а н с ­
п о р т в о с и т а л а р и н и н г й и л д а в о м и д а н о т е к и с ю к л а н и ш и - 
га о л и б к е л а д и . Бу ҳол э с а у л а р д а н с а м а р а л и ф о й д а л а - 
н и ш н и к а м а й т и р а д и \а м д а т а ш и ш т а н н а р х и н и н г қ и м м а т - 
л а ш и ш и г а с а б а б б у л и ш и м у м к и н . Ш у б о и с а в т о т р а н с ­
п о р т к о р х о н а л а р и н и н г р аҳ б ар х о д и м л а р и ю к о б о р о т и н и н г
н о т е к и с л и к к о э ф ф и ц и е н т и м и к д о р и н и а и и қ д а ш б и л а н
ч е к л а н и б қ о л м а й , у н и т е к и с л а ш ч о р а -т а д б и р л а р и н и и ш ­
л а б ч и қ и ш и ва т р а н с п о р т в о с и т а л а р и и ш р е ж и м и н и ю к
о б о р о т и н и н г й и л д а в о м и д а г и н о т е к и с л и г и г а қ а р а б т а ш ­
к и л қ и л и ш л а р и зарур.
36

---

Ю к т а ш и ш ҳ аж м и ва ю к о б о р о т и қ у й и д а ги л а р б и л а н
т а в с и ф л а н а д и :
— т а ш и л у в ч и ю к т а р к и б и ё к и н о м е н к л а т у р а с и (д о н , 
п ахта, қ а н д л а в л а г и , қ у р и л и ш м а т е р и а л л а р и , м а ш и н а ва 
ж и ҳ о зл а р , н е ф т ь м а ҳ с у л о т л а р и ва б о ш қ а л а р );
— ю к м и қ д о р и га кўра: к а т т а м и к д о р д а г и , я ъ н и т а ш и ш
й ў н а л и ш и д а кўп м и қ д о р д а б и р хи л т у р д аги ю к л а р ; т ў п - 
тўп (п а р т и е н ), я ъ н и б и р хил т у р д а г и ю к л а р м и к д о р и н и с ­
б ат ан кам б ў л га н , ю к о б о р о т и , ю к ж ў н а т у в ч и л а р (қаб ул 
э т у в ч и л ар ) ў зг а р у в ч а н ;м а й д а п а р т и я л и ёк и й и ги б т а ш и ­
л у в ч и — ю к м и к д о р и о з, ю к ж ў н а т у в ч и л а р ва қаб ул э т у в ­
ч и л а р ў згар у в ч ан . М а й д а п а р т и я л и ю к л а р га м и с о л қ и л и б
сав д о ва о в қ а т л а н и ш к о р х о н а л а р и ю к л а р и н и , а ҳ о л и г а м а- 
и ш и й х и з м а т к ў р сат и ш к о р х о н а л а р и (к и м ё в и й т о з а л а ш , 
к и р ю ви ш п у н к т л а р и ва ҳ .к .) ю к л а р и н и т а ш и ш н и к ў р с а - 
т и ш м у м к и н ;
— т а ш и ш в а қ т и н и ў з л а ш т и р и ш б ў й и ч а : д о и м и й , я ъ н и
й и л о й л а р и и ч и д а ў згар м ас; в а қ т и н ч а л и к — м аълум д ав р д а
т а ш и л г а н д а н сў н г, т а ш и л и ш и қ а й т а р и л м а й д и г а н ю к л ар ; 
м а в с у м и й — й и л н и н г м аълум ф а с л и д а , қ и с қ а в а қ т и ч и д а
кў п м и к д о р д а г и ю к л а р н и т а ш и ш (д о н т а ш и ш , п ах та хом 
а ш ё с и , қ а н д л а в л а г и , к а р т о ш к а , с а б з а в о т , ҳўл м ев а ва ш у 
к а б и л а р . У лар й и г и м -т е р и м ва т а й ё р л о в в а қ т л а р и д а ги н а
т а ш и л а д и ).
Б аъзи ю к л ар н и та ш и ш д а ам ал д аги т а ш и ш хдж ми у н и н г 
мавж уд м и к д о р и д ан б и р м у н ч а ю қ о р и б ў ли ш и м у м ки н . Бу 
уларни б и р неча б о р қай та т а ш и ш б и л ан изохд ан ад и : аввал 
вақ т и н ч а л и к сак д о в о м б о р ва б азал ар га ва к е й и н ч а л и к ис- 
теъ м олч и га. М асал ан , пахта хом а ш ё с и н и н г 70 ф о и зи аввал 
тай ёр л о в п ун кти га, к е й и н ч а л и к й и л д ав о м и д а пахта т о з а ­
л а ш завод и га ёк и й и ғи л ган д о н л а р аввал қ у р и ти ш ж о й л а - 
р и га, к е й и н т е м и р йўл ёқ аси т а й ё р л о в п у н к тл ар и га ва к е ­
й и н ч ал и к йил д аво м и д а элеваторларга таш и л ад и ва ҳ.к.
Қ а й т а л а б т а ш и ш ҳам ўз к о э ф ф и ц и е н т и б и л а н х а р а к - 
т е р л и д и р ва у н и н г қ и й м а т и а м а л д а т а ш и л г а н ю к л а р м и к ­
д о р и (Q aM.Li) н и н г у н и н г м а в ж у д м и к д о р и ( Q Mall) га н и с б а ­
ти о р қ а л и а н и к д а н а д и :
—  Q a M a ji
'К
О
V n a u
3 7

---

К ,айталаб т а ш и ш к о э ф ф и ц и е н т и н и н г 1,1....1,5 д а н о ш - 
м а с л и ги м а қ с а д га м у в о ф и қ . Қ а й т а т а ш и ш г а йўл қ ў й м а с- 
л и к учун ю к л а р н и т а ш и ш д а и ш л а б ч и қ а р и ш ж о й и д а н и с ­
т е ъ м о л ж о й и г а ч а о р а л и қ о м б о р , б а з а ва т а й ё р л о в п у н к т ­
л а р и г а т у ш и р м а с д а н б и р м ар та т а ш и ш г а и н т и л и ш зар у р . 
М а с а л а н , Ў зб е к и с то н ш а р о и т и д а е т и ш т и р и л га н пахта хом 
а ш ё с и н и н г 70 ф о и з и , и ш л о в б ерувч и зав о д л ар у з о қ б ў л г а н - 
л и г и учун, о р а л и қ т а й ё р л о в п у н к т л а р и г а ҳ а р а к а т т е зл и ги
к и ч и к б ў л ган т р а к т о р л а р д а т а ш и л а д и . А гар т р а к т о р п о - 
е з д л а р и н и н г ў р н и га т е з ю р а р ва кўп ю к т а ш у в ч и м ахсус 
пахта т а ш и ш а в т о м о б и л л а р и д а н ф о й д а л а н и л с а , « д ал а -а в - 
т о п о е зд -за в о д » сх е м а си б и л а н п ах та хом а ш ё с и н и н г б и р
қ и с м и н и т а й ё р л о в п у н к т и г а т у ш и р м а с д а н т ў ғр и д а н -т ў ғр и
ж а м о а ва ф е р м е р л а р д а л а л а р и д а н за в о д га т а ш и л и ш и н а ­
т и ж а с и д а қ а й т а т а ш и ш г а йўл қ ў й и л м а й д и .
Ю к т а ш и ш ҳаж м и ва ю к о б о р о т и ю к о қ и м л а р и н и ў р га- 
н и ш о р қ а л и б е л г и л а н а д и , м а сал ан :
— с а н о а т к о р х о н а л а р и г а за р у р б ў лган ю к т а ш и ш ҳ аж - 
м и н и а н и қ л а ш учун у л а р га к е л т и р и л и ш и к е р а к б ў лган
(хом а ш ё , м а т е р и а л л а р , ж и ҳ о зл а р , а с б о б , ё н и л г и ва ш у 
к а б и л а р ) ва о л и б ч и қ и л у в ч и ю к л ар (т ай ё р м аҳ су л о т ёк и
я р и м т а й ё р м а ҳ с у л о т , и ш л а б ч и қ а р и ш ч и қ и н д и л а р и )
ҳ и с о б л а б ч и қ и л а д и ;
— қ у р и л и ш о б ъ е к т л а р и учун э с а к е л т и р и л и ш и зарур 
бўлган ғи ш тл а р , т е м и р -б е т о н к о н с т р у к ц и я л а р , қум , ш а ­
гал, ц е м е н т , м етал л ва б о ш қ а л а р ҳам да о б ъ ек тд ан ч и қ а р и - 
лу вчи ф у н т , қ у р и л и ш ч и қ и н д и л а р и ҳ и со б л аб ч и қ и л а д и ;
— қ и ш л о қ х ў ж ал и к к о р х о н а л а р и учун к е л т и р и л а д и г а н
у р у ғл и к , м и н ер а л ва о р г а н и к ў ғи тл ар , е т и ш т и р и л а д и г а н
м аҳ су л о т э к и н м а й д о н и м и к д о р и ва ҳ о с и л д о р л и к ё р д а - 
м и д а а н и к д а н а д и ;
— с а в д о ва у м у м и й о в қ а т л а н и ш к о р х о н а л а р и уч ун т а ­
ш и ш ҳ а ж м и ва ю к о б о р о т и аҳ о л и т а л а б и н и қ о н д и р и ш
учун за р у р м аҳ су л о т м е ъ ё р л а р и о р қ а л и а н и к д а н а д и .
Х улоса қ и л и б а й т га н д а, ю к т а ш и ш ҳ аж м и ва ю к о б о р о ­
т и х и зм а т эт и л у в ч и и ш л а б ч и қ а р и ш о б ъ е к т л а р и , у л а р н и н г
қу в в ати ва а ҳ о л и н и н г ю к т а ш и ш г а б ў лган т а л а б и н и ў р га- 
н и ш о р қ ал и а н и к д ан а д и .
38

---