Автомобилларда юк ва пассажирлар таши асослари

4 .2 . Транспорт воситаларининг 
эксплуатацион хусусиятлари
А в т о м о б и л ь т р а н с п о р т и в о с и т а л а р и и ш о н ч л и , ю қ о р и
т о р т и ш -д и н а м и к х усуси ятли , утагон , етар л и д ар аж ад а ю рув
5 0

---

за х и р а с и г а э г а , ю қ о р и т е ж а м л и , е н г и л х и з м а т т а л а б э т у в - 
чи в а ҳ а й д о в ч и л а р м е ҳ н а т ш а р о и т и м е ъ ё р л и , м а к с и м а л
м и қ д о р д а т а ш и й о л и ш х у с у с и я т л а р и г а э г а б ў л и ш и за р у р . 
Т р а н с п о р т в о с и т а л а р и н и н г ю қ о р и д а б а ё н э т и л г а н а с о с и й
х у с у с и я т л а р и а в т о м о б и л ь т р а н с п о р т и уч ун о л и й м а л а к а - 
л и к а д р л а р т а й ё р л а ш г а м ў л ж а л л а н и л г а н т с г и ш л и ф а н л а р - 
д а м у ф а с с а л ў р г а н и л а д и . Ш у н и н г уч ун а й н и д а р с л и к д а
т р а н с п о р т в о с и т а л а р и н и н г а в то м о б и л л а р д а т а ш и ш н и т а ш - 
к и л э т и ш г а к ў п р о қ т а а л л у к д и а й р и м х у с у с и я т л а р и г и н а
ё р и т и л а д и .
Ҳ а й д о в ч и л а р н и н г м е ҳ н а т ш а р о и т и м е ъ ё р д а б ў л и ш и
уч у н қ у й и д а г и л а р б а ж а р и л и ш и л о з и м : б о ш қ а р и ш н и н г
е н г и л л и г и , б о ш қ а р у в м е х а н и з м л а р и н и н г а в т о м а т л а ш г а н - 
л и г и , к ў р и ш к е н г л и г и , к а б и н а н и н г и с и т и л и ш и , в е н т и -
л я ц и я с и , ў р и н д и қ н и н г қ у л а й л и г и , р о с т л а н и ш и ва б о ш -
қалар.
Т р а н с п о р т в о с и т а с и н и н г т а ш и й о л и ш х у с у с и я т л а р и га
а й н и т а ш и ш г а қ ў й и л а д и г а н т а л а б л а р г а р и о я қ и л и н г а н
ҳолда а в то б у сл ар уч ун п а с с а ж и р л а р н и с и г д и р а о л и ш и , ю к 
а в т о м о б и л и ва а в т о п о е з д л а р у ч у н к у з о в н и н г ю к к ў т а р и ш
ва с и г д и р а о л и ш х у с у с и я т л а р и к и р а д и .
А в т о б у с с и г и м и у н и н г с а л о н и г а б е л г и л а н г а н ж о и з
м е ъ ё р г а к ў р а қ а н ч а п а с с а ж и р н и с и г д и р а о л и ш и д и р . А в ­
т о м о б и л ь ( а в т о п о е з д ) н и н г к ў т а р у в ч а н л и г и , б у у н и н г ку - 
з о в д а г и , ю к н и н г с о л и ш т и р м а о г и р л и г и н и и н о б а т г а о л - 
га н ҳ о л д а т о н н а д а ў л ч а н у в ч и ю к м и к д о р и б и л а н б е л г и л а - 
н а д и . Ю к к ў т а р у в ч а н л и к ё к и а в т о б у с с и г и м и б е л г и л а н ­
га н о р т и ш б а л а н д л и г и д а у л а р к у з о в и ва с а л о н и г а б а р и т
ў л ч а м л а р и г а б о ғ л и қ . О р т и ш б а л а н д л и г и т а ш и л а ё т г а н
ю к л а р т у р и , х а р а к т е р и , у л а р у п а к о в к а с и ё к и т а р а с и г а
б о ғ л и қ д и р . А в т о б у с л а р с и г и м и э с а , ў р и н д и қ л а р с о н и , 
с а л о н н и н г б ў ш с а т ҳ и ва н и с б и й м е ъ ё р л а р г а б о ғ л и қ д и р .
Т а ш и ш х у с у с и я т и н и н г ю қ о р и д а р а ж а с и г а э р и ш и ш учун 
т р а н с п о р т г а б а р и т и д а н ю қ о р и д а р а ж а д а л а р ф о й д а л а н и ш
лозим .
Ю к а в т о м о б и л л а р и н и я р а т у в ч и а в т о м о б и л л а р н и н г о л - 
д и га қ ў й и л а д и г а н за р у р в а з и ф а л а р д а н б и р и ю к кў т ар у в - 
ч а н л и к б и л а н к у з о в н и н г с и г д и р у в ч а н л и г и н и и л о ж и б о - 
р и ч а я қ и н қ и л и ш д и р . Бу э с а , ў з н а в б а т и д а ҳ ар хи л ю к - 
л а р н и т а ш и ш д а улардан я н ад а са м а р ал и ф о й д ал а н и ш и м к о -
51

---

н и н и я р а т а д и . А в т о б у с л а р г а қ ў й и л а д и г а н т а л а б у л а р н и н г
т е ж а м к о р л и г и ва п а с с а ж и р л а р г а я р а т и л а д и г а н қ у л а й л и к - 
д и р .
Ю к а в т о м о б и л л а р и н и н г т а ш и й о л и ш х у су си я т и га бу- 
л а р д а н т а ш қ а р и қ у й и д а ги л а р т а ъ с и р этад и : ю к л а р н и н г т а ­
ш и ш га м о с л а ш га н л и ги (гу ш т, сут, қ у р и л и ш п а н ел ь ва ф е р - 
м ал ар и ва ҳ .к .); а в т о м о б и л л а р к у з о в и н и н г та ш и л у в ч и ю к ­
л а р тури ва х а р а к т е р и га м о с л и г и (қ у й и л у в ч и , с о ч и л у в ч и , 
узун ў л ч а м л и , т и р и к м ол ва ҳ .к .); о р т и ш -т у ш и р и ш о п е р а - 
ц и я л а р и н и н г т е з б а ж а р и л и ш и г а м о с л а н г а н л и г и (ўзи ағд а- 
р у в ч и -с а м о с в а л л а р ); б аъ зи с а н и т а р и я -т е х н и к и ш л а р н и тез 
ва қу л ай б а ж а р и ш га м о с л и г и (д е з и н ф е к ц и я -ю қ у м с и з л а ш - 
т и р и ш , ю в и б -т о за л а ш , в е н т и л я ц и я ). Қ а т н о в н и н г р а в о н л и - 
ги (э л а с т и к л и г и ), я ъ н и а в т о м о б и л н и н г ў н қ и р -ч у қ у р л а р д а н
ў ти ш д аги т е б р а н и ш и н и зу д л и к б и л ан с ў н д и р и ш хусуси яти
а л о ҳ и д а ў р и н э г а л л а й д и . Ч у н к и ш у н д а ги н а т а ш и л а ё т г а н
ю к л а р с и ф а т ва м и к д о р и н и н г с а қ л а н у в и ю қ о р и д ар а ж а д а
б ўлад и . Қ а т н о в н и н г р а в о н л и г и ocM iuiap к о н с т р у к ц и я с и ва 
м ахсус а м о р т и за т о р л а р ҳ ам д а қ ў л л а н и л а ё т га н ш и н а ту р ла- 
р и га кўп ж и ҳ атд ан б о ғл и к д и р .
П а с с а ж и р л а р н и т а ш и ш н и т а ш к и л э т и ш д а а в то б у сл ар
қ у й и д аги х у с у с и я т л а р га эга б ў л и ш и л о зи м : п а с с а ж и р л а р - 
н и н г ч и қ и ш и ёки туш и ш и д аги қ улай ли к, пасс
11
ж и р л ар ў ри н - 
д и қ л а р и и и н г ко м ф о р т аб ел л и ги ҳам да б о ш қ а р у в н и н г е н ги л ­
ли ги .
П а с с а ж и р л а р н и н г ч и қ и ш и ва т у ш и ш и д а г и қ у л а й л и к
ав т о б у с э ш и г и қ у р и л м а л а р и ва ч и қ у в (ту ш у в) з и н а п о я с и
б а л а н д л и г и (а й н и қ с а ш аҳ а р т и п и д а г и а в т о б у с л а р у ч ун ) 
б и л а н а н и қ л а н а д и .
П а с с а ж и р ў р и н д и қ д а р и н и н г к о м ф о р т а б е л л и г и ў р и н - 
д и қ л а р к о н с т р у к т и в п а р а м е т р л а р и , бўш ф а з о н и н г ва с а - 
л о н д а ги м и к р о и қ л и м б и л а н б о ғл и қ д и р .
Б о ш қ а р у в н и н г е н г и л л и г и ҳ а й д о в ч и л а р и ш ж о й и н и н г
қ у л ай л и ги ва б о ш қ а р и ш г а с а р ф л а н у в ч и куч ҳам да улар к а - 
б и н а с и н и н г м и к р о и қ п и м и б и л ан б о ғл и к д и р .
А вто б у сл ар д а п а с с а ж и р л а р н и н г ч и қ и ш ва т у ш и ш и д а ги
қ у л а й л и к э ш и к л а р н и н г э н и ва б а л а н д л и г и , э ш и к т а в а қ а - 
л а р и н и н г о ч и л и ш й ў н а л и ш и , з и н а п о я л а р с о н и ва улар 
б а л а н д л и г и , қўл у ш л а г и ч л а р қ а н д а й ў р н а т и л г а н л и г и г а
б о ғл и к д и р .
52

---

Ш а ҳ а р л а р а р о а в т о б у с л а р уч ун т ў х т о в ж о й л а р и д а ч и -
қ и ш ва т у ш и ш в а қ т и н и н г к а т т а а ҳ а м и я т и й ў қ , ч у н к и
т ў х то в ж о й л а р и д а п а с с а ж и р л а р н и н г ч и қ и ш ва ту ш и ш и га 
с а р ф л а н у в ч и в а қ т а в т о б у с у м у м қ а т н о в и н и н г о з м и к д о ­
р и д а б ў л и б , а с о с и й ва к ў п в а қ т а в т о б у с ҳ а р а к а т и г а т ў ғр и
к ел ад и . Ш у н и н г учун ш аҳ а р л а р а р о а в т о б у с л а р !iи н г э ш и к -
л а р и и к к и т а ва б и т т а ҳам б ў л и ш и м у м к и н . У л ар с а л о -
н и н и н г п о л и а н ч а б а л а н д ва у н г а ч и қ и ш уч ун б и р н е ч а
з и н а п о я т а л а б э т и л а д и , ў т и ш ж о й л а р и н и с б а т а н т о р ва 
п ассаж и рл ар т ў п л а н и б туру вч и с а т ҳ н и с б а т а н к и ч и к қ и л и б
и ш л ан ад и .
Ш аҳ а р а в т о б у с л а р и д а , п а с с а ж и р л а р н и н г ч и қ и ш ва т у ­
ш и ш в а қ т и , улар ум ум қ а т н о в в а қ т и н и н г к ў п р о қ у л у ш и н и
т а ш к и л эт ган л и ги учун п а с саж и р л ар ўртача а л о қ а тезл и ги га 
а н ч а г и н а т а ъ с и р эт а д и . Б у н д а й в а қ т с а р ф и и л о ж и б о р и ч а
к а м а й т и р и л и ш и зарур. Ш у н и н г учун ҳам ш аҳ ар авто б у сл а- 
р и к о н с т р у к ц и я с и д а б и р н еч а ( и к к и т а д а н к ам б ў л м а га н ) 
э ш и к л а р б ўлад и. Э ш и к л а р э н и к е н г, с а л о н п о л и п аст, и л о ­
ж и б о р и ч а з и н а п о я с о н и кам б ў ли ш и к ер ак . Э ш и к я қ и н и д а
п а с с а ж и р л а р т ў п л а н и ш и учун к а т т а р о қ с а т ҳ б ў л и ш и м а қ - 
садга м у в о ф и к д и р .
А в т о м о б и л л а р д а г и п а с с а ж и р ў р и н д и қ л а р и н и н г к о м ­
ф о р т а б е л л и ги а с о с а н у л ар қ у р и л м а с и га б о ғл и қ . У р и н д и қ - 
л а р о д ам та н а с и га қу л ай б ў л и ш и , р о с т л а н и ш и , к у з о в н и н г
ҳ а р а к а т и б и л а н б о ғ л и қ т е б р а н и ш д а р а ж а с и б и р м у н ч а
к а м а й т и р и ш и , з а р у р и й ў л ч а м д а ва қ о п л а м а с и (ж и л д и ) 
с и ф а т л и б ў л и ш и л о з и м . П а с с а ж и р л а р н и ё ғ и н г а р ч и л и к -
л а р д а н , и ш л а т и л г а н газ ва ё н и л ғ и б уғи (ҳ и д и ), ч а н г , ш о в - 
қ и н ва ҳ ар хи л т е б р а н и ш л а р д а н и ш о н ч л и ҳ и м о я л а ш ҳам 
п а с с а ж и р л а р к о м ф о р т а б ел л и г и га к и р а д и . У з о қ м а н з и л -
л а р г а , д а в л а т л а р а р о ҳ а м д а ш а ҳ а р л а р а р о қ а т п о в ч и а в т о ­
б у с л а р г а к и р и т и л г а н б а ъ з и қ ў ш и м ч а қ у р и л м а л а р б и л а н
у л а р к о м ф о р т а б е л л и г и н и я н а д а о ш и р и ш м а қ с а д г а м у в о ­
ф и к д и р . Б у л а р қ а т о р и г а и н д и в и д у а л в е н т и л я ц и я , ё р и т -
ки ч ва р а д и о , с а л о н га т е л е в и з о р ў р н а т и ш , а в т о б у с и ч и д а
х о ж а т х о н а , б у ф е т , м у з л а т г и ч в а ҳ к . б ў л и ш и к и р а д и .
А в т о м о б и л л а р н и б о ш қ а р и ш н и н г е н г и л л и г и в а қ т б и р - 
л и ги д а х а й д о в ч и л а р ҳ а р а к а т м и к д о р и , б о ш қ а р у в о р г а н -
л а р и н и х а р а к а т г а к е л т и р и ш г а с а р ф л а н у в ч и куч ва б о ш -
қ а р и ш ж а р а ё н и н и н г а вто м атл а ш ган л и ги б и л а н х а р а к т е р -
53

---

л а н а д и . Б о ш қ а р и ш н и н г е н г и л л и г и ҳ а й д о в ч и л а р иш ж о й - 
л а р и н и н г , б о ш қ а р у в о р г а н л а р и н и н г ва н а з о р а т -ў л ч о в ж и - 
ҳ о з л а р и н и н г ж о й л а ш у в и , с а л о н ( к а б и н а ) н и и с и т и ш ва 
в е н т и л я ц и я л а ш с а м а р а д о р л и г и , а т р о ф и и к ў р и ш к е н г л и ­
ги , ё р и т и ш ва с и г н а л и з а ц и я ж и ҳ о з л а р и , ш о в қ и н ва т е б ­
р а н и ш д а р а ж а л а р и г а ҳ ам б о ғ л и қ д и р .
А втом обилн и б о ш қ ар и ш н и н г енгиллиги ни муж ассам лаш - 
т и р у в ч и к ў р сат к и ч , ҳ а й д о в ч и л а р н и н г т о л и қ и б қ о л и ш д а р а ­
ж аси к ў р сатк и ч и д и р .
И ш л а т и л га н газл ар д аги заҳ ар л и м о д д ал ар б и л а н а т р о ф - 
м уҳитни и ф л о сл ан ти р и ш ас о с а н а в т о м о б и л ь д ви гател и к о н - 
с т р у к ц и я с и н и н г т а к о м и л л а ш г а н л и г и , ҳар хил р е ж и м л а р д а
и ш л а ш д а ун д аги ё н и л ғ и н и н г тўла ё н и ш и , и ш л а ти л га н газ- 
л ар д а од ам о р га н и зм и н и заҳарловчи (к о н ц е р о ге н ) м оддалар 
й ў қ л и ги , и ш л а т и л га н газл ар д аги заҳ ар л и м о д д ал ар куч и ни 
қ и р қ у в ч и н е й т р а л и з а т о р ва у н и н г с а м а р а д о р л и г и , к а р т е р
га з л а р и н и н г а т р о ф -м у ҳ и т га ч и қ и ш и н и н г о л д и н и о л и ш к а - 
б и л ар б и л а н б о гл и к д и р .
К е й и н г и й и л л ар д а ав т о м о б и л л а р кўп бўлган катта ш а- 
ҳ ар л ар д а и ш л ати л ган газл ар т а р к и б и д а к и ш и са л о м ат л и - 
гига путур етк азу в ч и заҳарли м о д д ал ар м еъ ёрга н и сб ат ан
а н ч а к ў п ай м о к д а. Б и н о б а р и н а в т о м о б и л л а р к о н с т р у к ц и я - 
с и н и т а к о м и л л а ш т и р и ш о р қ а л и а т р о ф -м у ҳ и тга ч и қ а р и л у в - 
чи заҳарли м о д д ал ар м и к д о р и ни к а м а й т и р и ш д о л зар б му- 
ам м о д и р . К а р б ю р а т о р и , ё н и л ги а п п ар а т л а р и б у зи л ган ёки
с о з л а н м а г а н т р а н с п о р т в о с и т а л а р и д а н ф о й д а л а н м а с л и к
зарур. В а қ т и -в а қ т и б и л а н и ш л а т и л га н газл ар д аги заҳарли
м одд сш арн и н г м е ъ ё р и н и н а зо р а т қ и л и б т у р и ш м ақ сад га 
м у в о ф и к д и р .