Avtomobilni boshqarish va harakatlanishda yo‘L

Tog‘li yo‘llarning o‘ziga xos xususiyatlari. Tog‘li yo‘llarda avtomo- billarning harakatlanish tezligiga nishablik darajasi eng katta ta’sir ko‘rsatadi. Tog‘li yo‘llarda balandlikka ko‘tarilishda harakatlanish tezligi kamayadi, chunki avtomobilga o‘z og‘irligini tashkil etuvchi qarshiligi harakatlanish qarshiligiga qo‘shiladi, nishablikda esa shu qarshilik kuchi hisobiga tezlik oshadi, chunki u avtomobil harakati yo‘nalishi bo‘ylab yo‘nalgan bo‘ladi.
Tog‘li yo‘llarda to‘g‘ri gorizontal yo‘l qismlariga nisbatan 30 foiz bo‘lgan, xohlagan uzunlikdagi balandlikka ko‘tarilish harakatlanish tezli- gini jami 5 km/soatda kamaytiradi. Katta yuk ko‘taradigan avtomobillardan boshqa barcha avtomobillar bunday qiyaliklarni oxirgi uzatmalarda o‘tadi,
30 foiz ko‘p bo‘lgan qiyaliklarda yuk avtomobilining tezligi keskin kamayadi. Harakatlanish tezligiga (50 foiz yuqori bo‘lgan qiyaliklarda) qiyalikning uzunligi ta’sir qiladi.
Tog‘li yo‘llarda avtobus yo‘nalishlariga qo‘shimcha talablar qo‘yiladi. Uzunligi 1000 metrdan va qiyaligi 5 foizdan ko‘p bo‘lgan nishabliklarda 200-300 metr uzunlikda 4-8,5 m kenglikda tormoz tizimi buzuq avtobuslar to‘xtashi uchun qo‘shimcha bo‘lak quriladi. Bu bo‘laklarning o‘rtasi va oxirida avtobus to‘xtab, tormoz tizimiga havo to‘plashi uchun maydon- chalar quriladi.

17. 
    rasm.
    

Tog‘li yo‘llarda avtomobillarning yuqori tezlikda yurgizgichni o‘chirib yoki transmissiyani yurgizgichdan uzgan holatda pastga qarab harakatlanishi, tormoz pedalining uzluksiz bosilishi tormoz tizimi kalodkalarining qizishiga olib keladi, natijada transport vositasining boshqaruvchanligi yo‘qotiladi. Buning oqibatida transport vositasining yo‘ldan chiqib ketishi, ag‘darilib ketishi va boshqa noxush holatlar yuzaga keladi. Bu holatlarni asosan malakasiz, yosh haydovchilar yuzaga keltirishadi. Tog‘li yo‘llarda avtomobillarni boshqarish biroz qiyin bo‘lganligi uchun bunday yo‘llarda falokat sababli to‘xtash yo‘llari quriladi. Avtomobilning tormoz tizimi ishlamay qolganda va boshqaruvchanligi yo‘qotilganda ushbu yo‘llar yordamidan foydalanib transport vositalari to‘xtatiladi.
Sement-beton, quruq va nam qoplamasi avtomobil g‘ildiragining ishonchli tishlashishini ta’minlaydi. Avtomobil tezligi 10-100 km/soat chegarasida bo‘lganda, bu qoplama tishlashish koeffitsiyentini 0,75-0,9 atrofida ta’minlaydi. Asfalt-beton qoplamaning tishlashish koeffitsiyenti esa 0,6-0,8 bo‘ladi. Ob-havo va iqlim sharoiti ta’sirida yeyilishi sababli yo‘l qoplamasi o‘z ta’sirini yo‘qotadi va unda tishlashish koeffitsiyenti xavfli chegaragacha pasayishi mumkin.
Nam qoplamali yo‘llarda va qishloq yo‘llarida avtomobilning harakatlanishi biroz qiyinlashadi. Past qoplamali, loy yo‘llarda avtomobilning botib qolishi, sirg‘anib ketishi va boshqa holatlar kuzatiladi. Bunday yo‘llardan katta yo‘llarga chiqib harakatlanganda g‘ildirak protektorlari orasiga kirib qolgan loylar avtomobilning sirg‘anib ketishiga sabab bo‘ladi va ifloslantiradi. Tormoz berish davrida transport vositasi sirpanib tormozlanishi, tormoz yo‘lining ortishiga olib keladi. Buning oqibatida yo‘l-transport hodisasining vujudga kelish xavfi yuz beradi. Nam
yo‘l qoplama tishlashish koeffitsiyenti quruq yo‘lnikiga qaraganda kam va uning miqdori 0,6 dan oshmaydi. Harakatlanish tezligi oshgan sari nam qoplamaning tishlashish koeffitsiyenti kamayib boradi va xavfli chegarada bo‘lishi mumkin. Shuningdek, harorat ko‘tarilgan sari yo‘lning ifloslanish darajasi va protektor naqshlarining yeyilishi, rezina qattiqligining oshishi sababli ham tishlashish koeffitsiyenti kamayadi.
Gorizontal yo‘lning to‘g‘ri qismida, nam va toza qoplamali yo‘llarda harakatlanish tezligiga qarab, tishlashish koeffitsiyentini o‘zgarishini hisobga olib, quyidagi eng katta yo‘l qo‘yiladigan xavfsiz tezlik tavsiya etiladi:

• 
  sement-beton qoplamada – 80 km/s;
  
• 
  asfalt-beton qoplamada – 65 km/s;
  

Tishlashish koeffitsiyenti harakatlanish xavfsizligiga katta ta’sir qilganligi uchun ko‘p mamlakatlarda uning pastki chegarasi me’yorlangan. O‘zbekistonda uning qiymati har qanday ob-havo va iqlim sharoitida 0,4 dan kam bo‘lmasligi va bu harakat xavfsizligi xodimlarining doimiy e’tiborida bo‘lishi kerak.

3.