Avtomobilni boshqarish va harakatlanishda yo‘L

Yo‘l-transport hodisasi sodir etgan haydovchining vazifalari. Bular quyidagilardan iborat:

• 
  avvalo, yo‘l-transport hodisasi sodir bo‘lganda unga daxldor haydovchi transport vositasini darhol to‘xtatishi, so‘ngra falokat yorug‘lik ishoralarini yoqishi yoki falokat sababli to‘xtash belgisi (miltillovchi qizil chiroq)ni o‘rnatishi, transport vositasini va hodisaga daxldor izlarni yo‘qotmaslik, buyumlarni joyidan qo‘zg‘atmaslik choralarini ko‘rish kerak;
  
• 
  agar yo‘l-transport hodisasi natijasida shikastlanganlar bo‘lsa, ularga birinchi tibbiy yordam berish uchun zarur bo‘lgan choralarni ko‘rishi, «tez tibbiy yordam»ni chaqirishi, shoshilinch hollarda esa shikastlanganlarni yaqin oradagi davolash muassasasiga jo‘natish, buning iloji bo‘lmagan hollarda o‘z transport vositasida olib borishi kerak. U yerda o‘z ismi-sharifini, transport vositasining raqamli belgisini
  

bildirib, haydovchilik guvohnomasini yoki o‘z shaxsini tasdiqlovchi biror-bir hujjatini ko‘rsatib, va hodisa ro‘y bergan joyga qaytib borishi lozim.
Haydovchi ishining to‘g‘ri tashkil qilinganligi YTHning oldini olishda muhim omillaridan biri hisoblanadi. Masalan, haydovchilarning ishlash va dam olish vaqtidan to‘g‘ri foydalanishlariga qat’iy rioya qilishlarini nazorat qilish katta ahamiyatga ega. Haftada 6 kun ishlash belgilangan bo‘lsa, haydovchilar kuniga 7 soatdan ortiq ishlamasligi kerak, kechasi esa ishlash vaqti 22 dan boshlab 6 soatdan oshmasligi lozim.
Shaharlararo tashish bilan shug‘ullanuvchi haydovchilar 12 soatdan ortiq transport vositasida bo‘lishi rejalashtirilgan avtomobillarda uxlash uchun joy tashkil qilingan bo‘lishi lozim va marshrutga ikkita haydovchi yuborilishi kerak. Shaharlararo tashishda haydovchi birinchi 3 soat va keyingi har 2 soat davomida ishlagandan keyin 10 minut dam olishi lozim. Har kungi dam olish (smenalar oralig‘ida) ish kuni vaqtidan ikki marotabada kam bo‘lmagan vaqtga to‘g‘ri bo‘lishi kerak. Masalan, smenada 8 soat ishlagan bo‘lsa, dam olish vaqti 16 soatdan kam bo‘lmasligi kerak.
Harakat xavfsizligini ta’minlash haydovchilarning harakatlanish da- vomida oldindan va kasbiy kasallanishining oldini olishdan iborat. Ingliz mutaxassislarining fikricha, yiliga 200 dan ortiq YTH haydovchilarning yo‘lda harakatlanish davrida infarkt miokard bo‘lishidan sodir etilishi aniqlangan. Bunday holat AQSHda yiliga 2 mingdan ortiq qayd etiladi.
Tibbiyot mutaxassislarining fikricha, haydovchilarda qon bosimining ko‘tarilishi ularning kun davomida yuqori darajada asablari zo‘riqishi bilan ishlashi, oshqozon-ichak kasalligining tez-tez uchrashi, shuningdek, haydovchilar ishlash grafigining noto‘g‘riligidan kelib chiqadi. Keltirilgan noxush holatlar yuz berishining oldini olish maqsadida olib haydovchilarni tibbiy ko‘rikdan o‘tkaziladi.
Barcha transport vositalarining haydovchilari O‘zbekiston Respubli- kasi Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan belgilangan tartibda tibbiy ko‘rikdan o‘tishlari shart. Har bir haydovchi haydovchilik guvohnoma- sini olishdan oldin va keltirilgan muddatlarda tibbiy ko‘rikdan o‘tadilar.
Transport vositalari haydovchilarining dastlabki tarzda majburiy va keyinchalik vaqti-vaqti bilan jumladan, yo‘lga chiqish oldidan va yo‘ldan qaytgandan keyin tibbiy ko‘riklardan o‘tishlari «yo‘l harakati xavfsizligi to‘g‘risidagi» qonunning 17-moddasida ham keltirilgan.
Agar Davlat yo‘l harakati xavfsizligi xizmati (DYHXX) va transport
korxonalaridagi mansabdor shaxslarda haydovchining sog‘ligiga nisbatan shubha tug‘ilsa, unga belgilangan muddatlardan oldin tibbiy ko‘rikdan qayta o‘tish uchun yo‘llanma berilishi mumkin. Haydovchilarni tibbiy ko‘rikdan qayta o‘tish haqidagi qaror DYHXX boshqarmasi bo‘lim va bo‘linmalari boshliqlari va ularning o‘rinbosarlari, ular bo‘lmaganda esa ichki ishlar bo‘limi boshlig‘i va ularning o‘rinbosarlari tomonidan qabul qilinadi.
Haydovchilar tomonidan sodir etiladigan YTHning oldini olishga qaratilgan profilaktik ishlar asosan quyidagi tartibda tashkil etiladi.
Haydovchining qatnov oldidan tibbiy ko‘rigini avtotransport korxonalarida tashkil etilgan va shifoxona tarkibiga kiruvchi sog‘lomlashtirish punktining tibbiyot xodimi (nazoratchi) tomonidan o‘tkaziladi. Nazoratchilar qatnov oldi tibbiy ko‘rigini o‘tkazishda Sog‘liqni saqlash va Ichki ishlar vazirliklari tomonidan birgalikda ishlab chiqilgan dasturga asosan amalga oshiradilar.
Nazoratni o‘tkazuvchi tibbiyot xodimlari haydovchilarning yo‘lga chi- qishidan oldin salomatligini ko‘zdan kechiradilar va uning sog‘ligiga bog‘- liq bo‘lgan YTH sabablarini tahlil qilishda harakat xavfsizligi xizmati, foy- dalanish va xodimlar bo‘limlari bilan hamkorlikda faoliyat ko‘rsatadilar.
Qatnov oldidan haydovchilar sog‘ligini tekshirish vaqtida quyidagi ishlar bajariladi:

• 
  haydovchining o‘zidan sog‘ligi to‘g‘risidagi fikri eshitiladi;
  
• 
  tana harorati o‘lchanadi;
  
• 
  qon bosimi o‘lchanadi;
  
• 
  tomir urishi aniqlanadi;
  
• 
  nafas chiqarishda alkogolning belgilari aniqlanadi.
  

Tibbiyot ko‘rigidan so‘ng haydovchining yo‘l varaqasiga «qatnovga ruxsat berildi» degan shtamp qo‘yiladi va uni tibbiyot xodimi imzolaydi.
Quyidagi hollarda haydovchiga transport vositasini boshqarishga ruxsat etilmaydi:

• 
  vaqtincha ishga yaroqsizlik alomatlari aniqlanganda (tana harorati yoki qon bosimi yuqori bo‘lganda va h.k.)
  
• 
  nafas chiqarganda alkogol hidi sezilganda.
  

Haydovchi mehnat qobiliyatini yo‘qotganda tibbiyot xodimi unga tibbiyot shifoxonasida vrach ko‘rigidan o‘tish uchun yo‘llanma beradi. Haydovchini qatnovdan oldin ko‘rikdan o‘tkazishda vrach qabuli bo‘lmasa, mehnatga yaroqsiz hisoblangan haydovchiga tibbiyot xodimi ishdan ozod qilinganligi to‘g‘risida ma’lumotnoma beradi va unda kasallik haqida
qisqacha ma’lumot yozilib, shifokor qabuliga keyingi kun borish tavsiya etiladi. Tibbiyot xodimlari haydovchining qatnov oldidan tibbiyot ko‘rigidan o‘tganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni jurnalga kiritadi.
Haydovchining qonida alkogol belgilari mavjudligi aniqlansa, uning transportni boshqarishiga ruxsat berilmaydi.
Inson organizmidagi alkogolni uni qonidagi, siydigi yoki ichidan puflab chiqargan havosidagi miqdoriga qarab aniqlash keng qo‘llaniladi. Ko‘pchilik insonlarning qon tarkibidagi alkogol konsentratsiyasi 0,05% (promill) bo‘lsa, bu ularni bir muncha tinchlantiradi. Qon tarkibida alkogol konsentratsiyasi 0,05% dan 0,15% gacha bo‘lganda harakatlanish paytdagi muvozanat (koordinatsiya) va hatto harakatlarida (holatida) o‘zgarish ko‘zga tashlanadi. Bunday holat birinchi ko‘rinishda miya faoliyatining stimullashganini (ko‘p gapirish, agressivlashish, harakatlarning aktivla- shishi), aslida esa, oddiy holatda bunday qilinmasligini, miya faoliyatining tormozlanishi ekanligini bildiradi. Qondagi katta miqdordagi alkogol hay- dovchining qobiliyatini pasaytiradi va u o‘zining holatini noto‘g‘ri baholab, ba’zan oddiy holatdagiga nisbatan yaxshi harakat qilayotgandek tuyuladi. O‘tkazilgan ko‘p yillik kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, YTHda halok bo‘lgan 45-57% haydovchilarning qonida 0,1% alkogol konsentratsiyasi bo‘lganligi aniqlangan.
Alkogol miqdorini aniqlash uchun Norvegiya davlati birinchilar qatorida «promill» o‘lchovining chegaraviy qiymatlarini kiritdi. Agarda haydovchining qonida alkogol miqdori 0,5 promilldan katta bo‘lsa, u holda haydovchi mast deb aytiladi (0,5 promill deganda 50 milligramm alkogolning 100 millilitr qondagi miqdori tushuniladi).
Alkogol ta’sir qilishi natijasida haydovchining markaziy nerv tizimi ta’sirlanadi va haydovchining axborotni qabul qilishi susayadi, reaksiya vaqti ortadi, halokatlik vaziyatiga tushgan vaqtida qaror qabul qilishida xatoliklarga yo‘l qo‘yadi. O‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, 30% ga yaqin haydovchilar YTH sodir etilganda mast holatida bo‘lgan- liklari aniqlangan. Haydovchining qoni tarkibida alkogol miqdori qancha ko‘p bo‘lsa, uning shuncha ko‘p YTHni vujudga keltirishda tavakkal qilish darajasi ortadi.
Yo‘ldagi har qanday yo‘l-transport hodisasi o‘z-o‘zidan sodir bo‘l- maydi. Ularning sabablari bo‘ladi va bu sabablar ko‘pdir. Haydovchining holati, yo‘l sharoiti, avtomobilning texnik holati ana shu sabablar sirasiga kiradi. Ammo eng asosiy sabablardan biri – harakat ishtirokchilari bo‘lgan haydovchi va piyodalarning nojo‘ya xatti-harakatlari.
Har yili O‘zbekiston yo‘llarida YHXB xodimlari 4-4,5 mln dan ko‘proq yo‘llarda harakatlanish qoidalarining buzilishini aniqlaydilar va uning oldini olishga harakat qiladilar. Bular:

• 
  transportni mast holda boshqarish;
  
• 
  belgilangan tezlikni oshirish;
  
• 
  noto‘g‘ri quvib o‘tish;
  
• 
  chorrahalardan o‘tish qoidalarini buzish;
  
• 
  piyodalarning harakatlanish qoidalarini buzish holatlari.
  

3.