Avtomobilsozlik
Download 1.64 Mb. Pdf ko'rish
|
Laboratoriya.docx
- Bu sahifa navigatsiya:
- Laboratoriya ishlarini bajarish qoidalari
- Labaratoriya ishi bo´yicha xisobot quyidagilarni o´z ichiga oladi
- Laboratoriya ishi - №1 Mavzu: Akkumulyatorlar batareyasining texnik holatini aniqlash I. Ish hajmi
- II. Ishni bajarishdan maqsad
- III. Ishni bajarish uchun zarur bo`lgan qisqacha nazariy ma’lumotlar
- O`zgaruvchan tok generatorining vazifasi, tuzilishi va ishlash uslubi .
|
1
OLIY VA O´RTA MAXSUS TA´LIM VAZIRLIGI ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI “AVTOMOBILSOZLIK” fakulteti Oliy ta´limning 5310500 - “Avtomobilsozlik va traktorsozlik” yo´nalishi talabalari uchun “MASHINALARNING ELEKTR, ELEKTRON TIZIMLARI VA GIDRAVLIK JIHOZLARI” fanidan laboratoriya ishlarini bajarish bo´yicha Andijon - 2019 2
Taqrizchilar: 1. T.O. Almatayev - AndMI, ―Avtomobilsozlik‖ kafedrasi , t.f.n., dotsent.
2. M.A.Moydinov - ―O`z-ERAE CC‖ qo`shma korxonasining ishlab chiqarish bo`limi muhandisi.
I.N.Saydaliyev- AndMI, ―Avtomobilsozlik‖ kafedrasi kattab o‘qituvchisi
bo´yicha bakalavr tayyorlash namunaviy va ishchi o´quv dasturiga mos qilib tayyorlangan. “TASDIQLAYMAN‖ Andijon mashinasozlik instituti O‘quv-uslubiy kengashida ko‘rib chiqilgan va ma‘qullangan Kengash raisi________________________ Q.Ermatov (O‘quv-uslubiy Kengashining_____-sonli bayonnomasi ―_____‖______________2019 yil) “MA’QULLANGAN‖ ―Avtomobilsozlik‖ fakulteti Kengashida muhokama qilingan va ma‘qullangan Kengash raisi________________________ M.Qo`chqarov (Fakultet Kengashining_____-sonli bayonnomasi ―_____‖________________2019 yil) “TAVSIYA ETILGAN‖ ―Avtomobilsozlik‖ kafedrasi Majlisida muhokama qilingan va tavsiya etilgan Kafedra mudiri________________________ B.Qayumov t.f.f.d. (Kafedra majlisining_____-sonli bayonnomasi ―_____‖_________________2019 yil) 3
Avtomobilsozlikni rivojlanish istiqbollari avtomobillar va traktorlarning elektr jixozlari va elektron tizimlarni keng ko´lamda ishlatilishi bilan bevosita bog‘liqdir. Hozirgi zamon avtomobillarining elektr jihozlari ishchi jarayonlarni avtomatlashtirish, harakat xavfsizligini va haydovchilar ish sharoitini yaxshilash tadbirlarini ta´minlovchi murakkab tizim bo´lib, avtomobillarni samarali ishlatish darajasi ko´p jihatdan aynan elektr jihozlarning ishonchliligiga bog´lik bo´ladi. Elektr energaya dastlab, 1860 yilda ichki yonuv dvigatellarida yonilg´i aralashmasini o´t oldirish uchun ishlatilgan. Yonilg´i aralashmasini yuqori kuchlanishli elektr uchquni yordamida o´t oldirilishi, o´t oldirish daqiqasini aniq rostlash va bu o´z navbatida ichki yonuv dvigatellarining (IYoD) quvvatini va tejamliligini sezilarli darajada oshirish imkonini berdi. Shuning uchun yonilg´ini elektr uchqun vositasida o´t oddirish boshqa usullarni siqib chiqardi va hozirgi kunda karbyuratorli dvigatellar uchun yagona tizim hisoblanadi. Elektr energiya dvigatelni ishga tushirish, yoritish va turli xil asboblarni tok bilan ta´minlash uchun ishlatilishi avtomobillarda elektr ta´minot, ishga tushirish va yoritish tizimlarini vujudga keltirdi. Elektr ta´minot tizimi akkumulyatorlar batareyasi, generator va rele- rostlagichlardan iborat. Qariyb 50 yil davomyda avtomobillarda asosan o´zgarmas tok generatorlari ishlatildi. Hozirga zamon dvigatellarida siqish darajasi, aylanishlar chastotasining o´sishi bilan birga tejamkorligini oshirish, chiqindi gazlarni zaxarliligini kamaytirish masalalariga bo´lgan talabning kuchayishi o´t oldirish tizimlaridagi yuqori kuchlanish qiymatini 1,5-2 baravar oshirish zaruratini tug´dirdi. Klassik yoki kontaktli o´t oldirish tizimining imkoniyati cheklanganligi sababli bu muammoni xal qilish uchun o´t oldirishning yangi tizimlari ishlab chiqildi, xususan kontakt- tranzistorli, kontaktsiz-tranzistorli, mikroprotsessorli o´t oldirish tizimlari shular jumlasidan. Transport vositalarining elektr va elektron jihozlari rivojlanishining keyingi bosqichlari elektron texnikasining taraqqiyoti bilan bevosita bog´liq bo´lib, u asosan avtomobillarning harakat xavsizligani yanada to´laroq ta´minlashga, dvigateldagi ishchi jarayonlarni samaradorligini, tormoz tizimi ishonchliligini oshirishga yo´naltirilmoqda. Masalan, haydovchi holatini uzluksiz kuzatib, zarurat bo´yicha avtomatik ravishda harakat xavfsizligini ta´minlovchi choralarni amalga oshiruvchi diagaostika asbobini yaratish borasida izchil ish olib borilmoqda. Elektronika va mikroprotsessor texnikasining qo´llanishi dvigatel va transmissiya ishini avtomatik boshqarish tizimlarini ishlab chiqish imkonini berdi. Xususan, hozirgi zamon avtomobillarida o´rnatilgan elektron antiblokirovkali tormoz tizimlari, dvigatelga yonilg´i miqdori aniq me´yorda uzatilishini ta´minlovchi elektron tizimi shular jumlasidandir.
4
Shunday qilib, hozirgi zamon avtomobillarining elektr jihozlari, malakali xizmat ko´rsatilishini talab qiluvchi, doimo rivojlanuvchi murakkab tizimga aylandi. Avtomobillar me´yorida va daromadli (rentabelli) ishlatilishi ko´p jihatdan elektr jihozlar shayligiga bog´lik. Hozirgi zamon avtomobillaridagi elektr jihozlarining narxi ancha baland bo´lib, avtomobil to´la qiymatini 25-30% ni tashkil qiladi. Elektr jihozlarni ta´mirlash va ularga xizmat ko´rsatishga ketadigan mablag´ ham taxminan shu ko´rsatkich doirasida bo´ladi.
Laboratoriya ishlarini bajarish ―Mashinalarning elektr, elektron tizimlari va gidravlik jixozlari‖ fanini o´rganish borasida olingan nazariy bilimlarni mustahkamlash imkonini beradi. ―Mashinalarning elektr, elektron tizimlari va gidravlik jixozlari‖ fani dastiriga asosan har bir talaba 9 ta mavzu bo´yicha laboratoriya ishlarini bajarishi lozim. Labaratoriya ishiga tayyorlanishda talaba bajariladigan ish mavzusini o´rganib chiqishi, sinov sxemalarini chizib, tajriba natijalarini yozadigan jadvallarni tayyorlab quyishi zarur. Bundan tashqari talaba ish mavzusi bo´yicha kerakli nazariy ma´lumotlar bilan chuqur tanishib chiqmog´i kerak. Labaratoriya ishi bo´yicha xisobot quyidagilarni o´z ichiga oladi: ishning nomi va sinov o´tkazish maqsadi; sinov sxemasi; kerakli hisobot iboralari; jadvalga to´plangan tajriba ma´lumotlari va xisoblash natijalari; standart formadagi 210x297 oq qog´ozda yozilgan va chizilgan tegishli grafiklar; ish bo´yicha internet ma´lumotlari, yakun va xulosalar. Darsga talaba tayyorlangan holda kelib, o´zi bilan birga kolkulyator, qalam, o´chirgich, chizgichlar va talaba standart formatdagi oq va millimetrli qog´oz olib kelishi kerak. Labaratoriya ishi bajarilgan deb xisoblash uchun, talaba ishga doir nazariy materiallarni puxta o´zlashtirishi, tegishli sinov tajribalarini o´tkazishda qatnashishi va ish yuzsidan kerakli sxema, grafik va xisob jadvallarini o´z ichiga olgan xisobot tayyorlashi zarur. Hamma bajarilgan labaratoriya ishlarini ximoyasi talabaga ―Transport vositalarining elektr va elektron jihozlari‖ fani bo´yicha reyting sinovlarini topshirish xuquqini beradi.
5
Mavzu: Akkumulyatorlar batareyasining texnik holatini aniqlash I. Ish hajmi: Laboratoriya ishi 2 soat auditoriya vaqtiga va 2 soat mustaqil ishga mohljallangan.
1.
Akkumulyator batareyalarining vazifasi, ish rejimlari va tuzilishini ohrganish. 2.
Qo‘rg‘oshin kislotali akkumulyator batareyalari uchun elektrolit tayyorlash va zichligini aniqlash bo‘yicha amaliy kohnikmalar hosil qilish. 3. Akkumulyator batareyalariga texnik xizmat ko‘rsatish va sinash bo‘yicha amaliy kohnikmalar hosil qilish.
Akkumulyator batareyalari avtomobilh va traktorlarda tok manbasi sifatida qo‘llaniladi. Akkumulyator batareyalari Qo‘rg‘oshin kislotali va ishqorli turlarga bo‘linadi. Akkumulyator batareyasida kimyoviy energiya elektr energiyasiga aylantirib beriladi. Qo‘rg‘oshin kislotali startyorbop akkumulyator batareyalarining tuzilishi 1.1-rasmda keltirilgan.
1.1-rasm. Akkumulyatorning umumiy tuzilishi
6
Elektrolit sathi diametri 3-5 mm bo`lgan shisha naycha yordamida o‘lchanadi (1.2-rasm). Elektrolit sathi me‘yoridan yuqori bo‘lmasligi kerak. Aks holda avtomobil harakati davomida elektrolit sachrashi va to‘kilishi mumkin. Elektrolit sachragan avtomobil detallari kuchli korroziyaga uchraydi, elektr o`tkazgichlarning izolyasiyasi emiriladi. Elektrolit sachragan detallarning yuzalarini 5% li kalhsiy soda yoki nashatir spirti bilan tozalanadi. Akkumulyatorlardagi elektrolit sathini me‘yoriga keltirish uchun odatda faqat distillangan suv quyiladi. Bahzi hollarda istisno tariqasida toza yomghir yoki qor suvini ham quyish mumkin. Ammo elektrolit sathini pasayishiga uni sachrashi yoki to‘kilishi sabab bo`lganligi aniq bo‘lsa, akkumulyatorga zichligi mos keladigan elektrolit qohyiladi.
1.2-rasm. Elektrolit sathini o‘lchash
Elektrolit sathini tekshirish va me‘yoriga keltirish har 1-chi texnik xizmat ko‘rsatish (TXK-1) vaqtida, lekin har 15 kunda bir marta amalga oshirilishi zarur. Yozning issiq kunlarida esa bu ishni har 5-6 kunda bajarilishi kerak. Akkumulyatorlarning razryadlanganlik darajasini ikki yohl bilan aniqlash mumkin: elektrolit zichligi va akkumulyator kuchlanishi orqali.
7
1.3-rasm. Elektrolit zichligini o‘lchash asboblari: a) areometr; b) zichlik o‘lchagich
Akkumulyatordagi elektrolit zichligi, odatda, areometr yoki zichlik o‘lchagich bilan o‘lchanadi. elektrolit zichligini areometr (1.3-a, rasm) bilan o‘lchash uchun uning noksimon rezinali surgichi 1 siqiladi va naychasini 5 akkumulyator bankasiga tushiriladi. So‘ngra asta- sekin surgichni bohshatib densimetr 3 qalqib chiqqunga qadar pipetkaga 2 elektrolit suriladi. Shundan keyin naychani akkumulyatordan chiqarmasdan elektrolitning mavjud haroratdagi zichligi o‘lchanadi. Elektrolitni zichligini haroratga bog‘liqligini hisobga olib, uni quyidagi ifoda yordamida 25 °S ga keltiriladi ). 25
7 , 0 25 t улч Bunda
25 – elektrolitning 25 °S ga keltirilgan zichligi, kg/m 3 ;
– elektrolitning mavjud haroratda o‘lchangan zichligi kg/m 3 ;
Akkumulyatorning razryadlanganlik darajasi quyidagi ifoda yordamida hisoblanadi: % 100 25
тз тз р Д
bunda D r – akkumulyatorning razryadlanganlik darajasi, %; r tz – elektrolitning akkumulyator tohla zaryadlangandagi zichligi, kg/m 3 ; r tr – elektrolitning akkumulyator tohla razryadlangandagi zichligi, kg/m. 8
O‘rta Osiyo iqlim sharoiti uchun yil bo‘yi r p13 q1,25...1,27·10 3 kg/m 3 , r tr q1,09..1,11·10 3
kg/m 3 qiymatlarga teng qilib olinadi. Zichlik o‘lchagichning (1.3-b, rasm) plastmassadan tayyorlangan qobig‘i 6 ichiga massasi turlicha bo`lgan qalqovichlar 7 joylashtirilgan. Har bir qalqovich to‘g‘risiga unga to‘g‘ri keladigan zichlik qiymati yozilgan. Elektrolit zichligini o‘lchash uchun noksimon rezinali surgich 1 yordamida zichlik o‘lchagich qobig‘i ichiga elektrolit suriladi. Elektrolitning zichligi, yuqoriga ko`tarilib chiqqan qalqovich orqali aniqlanadi. Akkumulyatorlar batareyasining razryadlanganlik darajasini kuchlanish orqali aniqlash uchun LE-2, LE-3 belgili yuklama sanchqilari yoki E108, E107 (elementlararo tutashtirgichlari yashirin bo`lgan umumiy qopqoqli akkumulyatorlar batareyasi uchun) belgili akkumulyator sinov asboblari ishlatiladi. E108 belgili akkumulyator sinov asbobi, sig‘imi 40-190 A-soat bo`lgan akkumulyatorlar. batareyasining ishga yaroqliligini tekshirish imkonini beradi. Tekshirishni boshlashdan avval, sinov asbobidagi kontakt gaykalar yordamida akkumulyator sig‘imiga mos keladigan yuklama qarshiliklari zanjirga ulanadi. Tekshirish vaqtida sinov asbobi oyoqchalarining uchi akkumulyatorning tashqariga chiqarilgan quloqlariga qattiq bosiladi (1.4- rasm) va 5 sekund oxirida volhtmetr ko‘rsatishiga ko‘ra kuchlanish aniqlanadi.
1.4-rasm. E-108 belgili akkumulyatorlarning sinov asbobi
Ishga yaroqli akkumulyatorning kuchlanishi 1,7-1,8
V chegarasida bo‘ladi. Kuchlanishning qiymati 1,4-1,6 V chegarasida bo‘lsa, akkumulyatorni zaryad qilish lozim. Agar kuchlanish 1,4 V dan past bo‘lsa, bunday akkumulyatorlarni tekshirish va zarurat bo‘yicha ta‘mirlash zarur. Akkumulyatorning alohida bankalaridagi kuchlanishi bir-biridan 0,1 V ga farq qilsa, ular baravarlashtiruvchi usulida zaryadlash lozim. Ba‘zan o‘lchash boshlangan daqiqalarda
9
asbob 1,7-1,8 V kuchlanishni ko‘rsatib, o‘lchashning 5 sekundiga kelib kuchlanish pasayib ketadi. Bu akkumulyator plastinalari sulfatlanib qolganligining belgisidir. IV. Ishni bajarish uchun zarur bo’ladigan plakatlar, priborlar va asboblar Qo‘rg‘oshin kislotali va ishqorli akkumulyator batareyalari; elektrolit zichligini o‘lchash asboblari; areometr; raqamli akkumulyatorlarning sinov asbobi; elektrolit.
1.
Akkumulyatorning turlari va ularning umumiy tuzilishini ohrganish. 2.
Qo‘rg‘oshin kislotali akkumulyator batareyalari ishlash rejimlarini tahlil qilish. 3.
Elektrolit tayyorlash va uning zichligini aniqlashni amaliy ohrganish. 4.
Bajarilgan ishlar yuzasidan umumiy xulosa chiqarish va takliflar kiritish. 1.1-jadval t /r Elektrolit zichligi, me’yor bo’yicha Elektrolit zichligi Zichlikl ar farqi qishda yozda 1 2 3 VI. Hisobot shakli va mazmuni Hisobot quyidagilardan tarkib topgan bo‘lishi kerak: 1. Ish maqsadi. 2. Akkumulyator batareyasining umumiy tuzilishi. 3. Ish rejimlarini tahlili va jarayonlar reaksiyalarini keltiring. 4. Elektrolit tayyorlash tartibi. 5. Akkumulyatorlar batareyalari zichligini aniqlash va me‘yor bilan solishtirish (1.1- jadval tohldirilsin).
1. Akkumulyator batareyalarining vazifasi. 2. Akkumulyator batareyalarining turlari. 3. Akkumulyator batareyalarining ishlash sharoiti va ishlash prinsipi. 4. Qo‘rg‘oshin kislotali akkumulyator batareyalari ish rejimlari. 5. Qo‘rg‘oshin kislotali akkumulyator batareyalarining umumiy tuzilishi. 6. Elektrolit tayyorlash va uning zichligi. 10
Mavzu: Generatorlar texnik holatini tekshirish. I. Ish xajmi: Laboratoriya ishi 2 soat auditoriya vaqtiga va 2 soat mustaqil ishga mohljallangan.
1.
O`zgarmas tok generatorlari vazifasi, tuzilishi va ishlashini ohrganish. 2. O`zgarmas tok generatorlariga TXK va nosozliklarni bartaraf etish bo‘yicha amaliy kohnikmalar hosil qilish.
energiyani elektr energiyasiga aylantirib beruvchi elektr mashinani generator deb ataymiz. Generatorda elektr toki hosil qilish elektromagnit induksiyasiga asoslanadi. Avtomobillarda qo‘llaniladigan generatorlar muvoziy chulghamli O`zgarmas tok generatoridir. Avtomobil generatori harakatni dvigatelning tirsakli validan shkiv orqali oladi. Tirsakli valning O‘rta va undan yuqori aylanishlarida generator ishlab chiqargan elektr energiya istehmolchi asbob va qurilmalarini bemalol ta‘minlab, ortiqcha tokni bir vaqtning ohzida akkumulyator batareyasiga yuboradi va uni zaryadlaydi. O`zgarmas tok generatori (4.1-rasm) harakatlanuvchi va harakatlanmaydigan qismlardan iborat. Harakatlanuvchi qism yakor 5 va uning valiga shponka yordamida ohrnatilgan shkivdan tashkil topgan. Generator yakorining valiga ohrnatilgan shkiv tirsakli valning shkivi bilan tasma orqali tutashganligi sababli, dvigatel ishlaganda harakat generator yakoriga muttasil ravishda uzatiladi. Generator shkivida maxsus parrakchalar qilingan bo`lib, bu parrakchalar generator ishlaganda uni havo oqimi bilan solitib turadi. Generatorning korpusi varaqali (listli) kamuglerodli pohlatdan yoki pohlat trubalardan tayyorlanadi.
11
Yani elektr energiyasiga aylantirib elektr mashinani generator deb ataymiz. Generatorda avtomobillarda 4.1-rasm. O`zgarmas tok generatori: a-buylama qirqimi, b-detallari; 1-shkiv, 2 va 15-qopqoqlar, 3-moydonlar, 4 va 12-sharsimon podshipniklar, 5-yakor, 6-kollektor, 11 va 13-cho`tka tutgichlar, 14 -himoya lenta (tizma) q
. Avtomobillarda o`z-o`zidan uyg`onish hosil qiladigan o`zgaruvchan tok generatori qo‘llaniladi. Lekin, o`zgaruvchan tokni o`zgarmas tokka to‘g‘rilash, kuchlanishni bir me‘yorda ushlab turish va generatorni zo‘riqib ishlashdan saqlash uchun o`zgaruvchan tok generatori tarkibiga qo`shimcha asbob va uskunalar kiritiladi. Bu qurilma, ya`ni generator qurilmasi – generator, to‘g‘rilagich va rele-rostlagichdan iborat. Avtomobillarda konstruksiyasi bir-biriga o‘xshash G-222, G-250, G-266 va G-271 o`zgaruvchan tok generatorlari keng qo‘llaniladi. 5.1- rasm, a da "Moskvich" avtomobillarida qo‘llaniladigan G-222, turadigan o`zgaruvchan tok generatorining bohylama qirqimi tasvirlangan. O`zgaruvchan tok generatori ham, xuddi o`zgarmas tok generatori singari qohzghalmas va qohzghaluvchan qismlardan tuzilgan, qo`zgalmas qismi stator, qopqoqlap va cho`tkalardan iborat bo`lib, qohzghaluvchi qismiga esa rotor, ilashma halqalar va shkiv kiradi. Bu turdagi tok generatori uchta fazoviy chulg`amga ega bo`lgan stator 1 ga ega 4.1-rasm, a da "Moskvich" avtomobillarida qo‘llaniladigan G-222, turadigan o`zgaruvchan tok generatorining bohylama qirqimi tasvirlangan. O`zgaruvchan tok generatori ham, xuddi o`zgarmas tok generatori singari qohzghalmas va qohzghaluvchan qismlardan tuzilgan, qo`zgalmas qismi stator, qopqoqlap va cho`tkalardan iborat bo`lib, qohzghaluvchi qismiga esa rotor, ilashma halqalar va shkiv kiradi. Bu turdagi tok generatori uchta fazoviy chulg`amga ega 12
bo`lgan stator 1 ga ega. Har bir fazada oltitadan chohlgham bo`lib, ular statorning ichki tomonidan ohrnatilgan gardishlarga o`tqazilgan fazalarni tashkil etuvchi chohlghamlar ohzaro yulduz shaklida ulanib, har bir chohlghamning ikkinchi uchlari shkiv 13 ning qarama- qarshisidagi qopqokqa ohrnatilgan to‘g‘rilagichga ulangan. Rotor 8 O`zgarmas magnit maydoni emas, balki harakatlanuvchi magnit maydoni hosil qilish uchun xizmat qiladi. U qutblash uchliklaridan va uyg`onish chohlghamidan tashkil topgan. Bular faqat kuchli magnit maydoni paydo qilibgina qolmay, shuningdek, rostlagich yordamida uning qiymati generatorning aylanishlar soniga va yuklanishiga qarab o`z-o`zidan o`zgarib turadi. Generator ishlab chiqarayotgan o`zgaruvchan tok to‘g‘rilagich bloki (TB) yordamida O`zgarmas tokka aylanib, kuchlanishi esa generator ichida joylashgan integral kuchlanish rostlagichi KR yordamida maqbullashtirilib turiladi (5.1-rasm, b), bu esa ohz navbatida oghirligi kam va ixcham generatorlarda katta quvvat olishga imkon yaratadi. Engil avtomobillarda va GAZ hamda ZIL avtomobillarida quvvati 500 Vt ga etadigan o`zgaruvchan tok generatori ishlatiladi. Dizelli oghir yuk avtomobillari uchun 650 Vt, O‘rta va katta turkumli avtobuslar uchun esa 750 Vt quvvatli generatorlar ishlab chiqariladi. O`zgaruvchan tok generatorlari avtombil 200-250 ming km yohl yurish uchun mohljallangan bo`lib, bu esa O`zgarmas tok generatorining ishlash muddatidan ikki marta ortiqdir. Download 1.64 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|