Avtomobilsozlik


III. Ishni bajarish uchun zarur bo`lgan qisqacha nazariy ma’lumotlar


Download 1.64 Mb.
Pdf ko'rish
bet3/3
Sana24.05.2020
Hajmi1.64 Mb.
#109606
1   2   3
Bog'liq
Laboratoriya.docx


III. Ishni bajarish uchun zarur bo`lgan qisqacha nazariy ma’lumotlar 

  Hozirgi kunda yonilg`i purkash tizimlari Yonilg`i uzatish joyiga qarab 3 turga bo‘linadi:  

markaziy bir nuqtali, taqsimlangan ko‘p nuqtali va bevosita yonish kamerasiga purkash tizimlari. 

Yonilg`ini bevosita yonish kamerasiga purkash tizimi ishlatilishi zarur bo`lgan jihozlarning juda 

murakkabligi  tufayli  amalda  ishlatilmaydi.  Zamonaviy  avtomobil  dvigatellarida  asosan  bir 

nuqtali  va  taqsimlangan  ko‘p  nuqtali  purkash  tizimlari  ishlatiladi.  Har  ikkala  tizimda  ham 

yonilg`i dvigatel silindrlarining kirish yohliga purkaladi. 

Yonilg`i  purkash  tizimlari  ma‘lum  rivojlanish  bosqichlarini  bosib  o`tdi.  1949  yilda 

BOSCH  (Germaniya)  firmasi    yaratgan  to‘la  mexanik  purkash  tizimi  K-Jetronic  nomi  bilan 

mashhur bo‘ldi. Keyinchalik bu tizim ancha takomillashtirildi, u qisman elektron blok yordamida 

boshqarildi (KE-Jetronic).  Yonilg`i  purkash tizimlari  taraqqiyotining keyingi  bosqichlari ularda 

elektron  va  mikroprotsessorli  boshqarish    usullarini  juda  keng  ko‘lamda  joriy  qilinishi  bilan 

tavsiflanadi.  Mono-Jetronik,  L-Jetronic,  LH-Jetronic  rusumli  purkash  tizimlari  shular 

jumlasidandir.  Bu  tizimlarda  dvigatelning  barcha  rejimlaridagi  yonilg`i  purkash  jarayonlari 

elektron  blok  yordamida  boshqariladi.  Oxirgi  vaqtda  ko`pchilik  zamonaviy  avtomobil 

dvigatellari  jihozlanayotgan  Motronic  purkash  tizimida  yonilg`i  purkash  va  o`t  oldirish 

jarayonlari  birgalikda  boshqariladi.  Bu  dvigatelga  o‘rnatiladigan  datchiklar  sonini  ancha 

kamaytirish, uning mexanik tavsifnomasini yaxshilash, tejamkorligini oshirish, ishga tushirish va 

sovuq dvigatelni qizdirish jarayonlarini yengillashtirish imkonini beradi.  

Yonilg`i  purkashning  elektron  boshqarish  tizimlari  quyidagi  prinsip  bo‘yicha  ishlaydi. 

Elektr  yonilg`i  nasosi  taqsimlash  quvurida  yonilg`ini  taxminan  0,2  mPa  doimiy  bosim  bilan 

ushlab  turganligi  sababli,  silindrlarga  purkaladigan  yonilg`ining  miqdori  elektromagnit 

forsunkani  (injektorni)  ochilib  turish  vaqti  bilan  belgilanadi.  Elektron  boshqarish  tizimi 

injektorlarni  ochilib  -  yopilishini,  ya`ni  yonilg`ini  silindrlarga  majburiy  purkash  impulsining 

davomiyligini  drossel  to‘siqchasini  ochilish  burchagi,  tirsakli  valning  aylanish  chastotasi, 

sovituvchi suyuqlik harorati va kiritish quviridagi absolyut bosimga bog‘liq ravishda boshqaradi. 

Purkalishi  zarur  bo`lgan  yonilg`i  miqdori  haqidagi  ma‘lumot  ikki  raqamli  kod  ko`rinishida 

doimiy xotira qurilmasida (DXQ) saqlanadi. Elektron boshqarish bloki datchiklardan kelayotgan 

ma‘lumot asosida, DXQ dan zarur kodni tanlab olib, unga mos keladigan miqdordagi  yonilg`ini 

dvigatelning kiritish klapanlari atrofiga purkalishini ta‘minlaydi. 

Benzinli  dvigatellarda  Yonilg`i  purkalishini  elektron  boshqarish  tizimining  tarkibiy 

sxemasi 7.1-rasmda ko‘rsatilgan. 


26 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

Taqsimlagich  2  ga  o‘rnatilgan  qo`shimcha  kontaktlar  dvigatel  tirsakli  valining  aylanish 



chastotasi haqidagi ma‘lumotlarni impuls signal sifatida shakllantiradi. Bu signal analog-raqamli 

o‘zgartirgich  (AROh)  5  ga  uzatiladi  va  raqamli  kod  ko`rinishiga  keltiriladi.  Drossel 

to‘siqchasining  holatini  belgilovchi  datchik  1  dan  kelgan  signal  ikkinchi  ARO`  4  yordamida 

raqamli  kodga  aylantiriladi.  Takt  generatori  3  ARO`  ishlashi  uchun  zarur  bo`lgan  doimiy 

chastotali impulslarni shakllantirib beradi. 

Raqamli  kod  shaklidagi  aylanishlar  chastotasi  va  drossel  to‘siqchasining  holati  haqidagi 

signallar  EBT  ning  doimiy  eslab  qolish  qurilmasi  6  ga  uzatiladi.  DXQ  da  dvigatel  aylanish 

chastotasi  va  drossel  to‘siqchasini  ochilish  burchagiga  bog‘liq  ravishda  elektromagnit  klapan 

ochilish vaqtini belgilovchi raqamli signal hosil qilinadi va mikroprotsessor 7 ga uzatiladi. 

Mikroprotsessor 7 DXQ dan kelgan signalni zarur yonilg`i miqdoriga proporsional bo`lgan 

injektorlarni ochilib turish vaqtining davomiyligi ko`rinishiga o‘zgartiradi. Taqsimlagich 2 bilan 

bog‘liq  bo`lgan  sinxronizatsiya  moslamasi  10  yonilg`ini  dvigatel  ish  jarayonining  tegishli 

nuqtasida  purkalishini  ta‘minlaydi  va  kiritish  quvirining  devorlarida  o`tirib  qolayotgan  yonilg`i 

zarralari miqdorini kamaytiradi.  

Dvigatelning  issiqlik  holati  va  atrof-muhit  sharoitlarini  hisobga  olib  injektorlarni  ochilib 

turish  vaqtiga  tuzatish  kiritish  uchun  sovitish  suyuqligi  harorati  11,  absolyut  bosim  12, 

sohrilayotgan  havo  temperaturasi  13  datchiklaridan  mikroprotsessorga  qo`shimcha  ma‘lumot 

uzatadi. 

Yonilg`i  purkashning  elektron  boshqarish  tizimi  o`t  olish  va  yonish  jarayoniga  ta‘sir 

qiluvchi  ko‘p  omillarni  hisobga  oladi  va  yonilg`i  uzatilishini  murakkab  bog‘lanishlar  orqali 

amalga  oshiradi.  Bu  dvigatelning  ancha  tejamli  ishlashini  ta‘minlaydi.  Shu  bilan  birga 

tuzilishining  murakkabligi  va  unga  xizmat  ko‘rsatish  uchun  yuqori  malakali  mutaxassislar 

zarurligi - bu tizimning kamchiligi hisoblanadi. 

 

 



 

 

  



7.1-rasm. Benzinli dvigatellarda yonilg‗i purkalishini elektron   boshqarish tizimining 

tarkibiy sxemasi 

 


27 

 

Laboratoriya ishi - № 6 



Mavzu:

 

Elektr benzin nasos ishini tekshirish 



I.  Ish  hajmi:  Laboratoriya  ishi  2  soat  auditoriya  vaqtiga  va  2  soat  mustaqil  ishga 

mo‘ljallangan. 



II. Ishni bajarishdan maqsad: 

1.  Elektr benzin nasosning vazifasi, ish rejimlari va tuzilishini o‘rganish. 

2.   Elektr benzin nasos nuqsonlarini aniqlash bo‘yicha amaliy ko‘nikmalar hosil qilish. 

3.  Elektr benzin nasosga texnik xizmat ko‘rsatish va sinash bo‘yicha amaliy ko‘nikmalar 

hosil qilish. 

III. Ishni bajarish uchun zarur bo`lgan qisqacha nazariy ma’lumotlar 

Chiqindi  gazlar  zaharliligining  eng  past  qiymati  Yonilg`i  tarkibi  -  stexiometrik  tarkibga, 

ya`ni  Yonilg`i  va  havoning  nisbati  1:14,7  ga  yaqin  bo`lganda  ta‘minlanadi.  Shuning  uchun 

amalda ishlatilayotgan va optimal boshqarish prinsipiga asoslangan Yonilg`i purkash tizimlarida 

teskari aloqa parametri sifatida chiqindi gazlarning kimyoviy tarkibi olinadi. Chiqindi gazlarning 

tarkibini aniqlash uchun kislorod datchigi (



-zond) ishlatiladi. Bu datchik dvigatelning chiqarish 

kollektoriga  ohrnatilib  u  chiqindi    gazlar    tarkibidagi    kislorodning      miqdoridan    ta‘sirlanadi. 

Kislorod  miqdorini  havoning  ortiqlik  koeffitsientiga  proporsionalligidan  foydalanib  yonilg‘i-

havo aralashmasining holati aniqlanadi. 

  Yonilg‘i-havo  aralashmasi  tarkibining  teskari  aloqa  yordamida  boshqarish  tizimining 

sxemasi  7.2-rasmda  keltirilgan.  3  komponentli  katalitik  neytrallagich  12  yordamida  chiqindi 

gazlardagi zaharli moddalar SO, NS va NO dan yuqori darajada tozalanishini ta‘minlash uchun 

dvigatelni  turli  rejimlarida  havoni  ortiqlik  koeffitsientini  aniq  rostlab,  Yonilg`i  aralashmasini 

7.2-rasm. Yonilg‗i-havo aralashmasini teskari aloqa yordamida   boshqarish tizimi 

1-  havo;  2-yonilg‗i;  3-tirsakli  val  aylanishlar  chastotasi  datchigi;  4-havo  sarfini  o‗lchash 

datchigi;  5-  aylanishlar  chastotasi  haqidagi  signal;  6-havo  sarfi  haqidagi  signal;  7-sovituvchi 

suyuqlik  harorati  datchigi  va  boshqa  datchiklardan  kelayotgan  signallar;  8-  dvigatel;  9-

taqsimlash  quviri;  10-injektorlar;  11-  injektorlarning  ochilish  vaqtini  belgilovch  signal;  12-

EBB; 13- uch komponentli neytrallagich; 14-kislorod konsentratsiyasi datchigi.  



28 

 

tarkibini  stexiometrik  nisbatga  maksimal  yaqinlashtirish  zarur.  Chiqarish  kollektoriga 



ohrnatilgan  kislorod  datchigi  13  (

  -  zond)  yordamida  chiqindi  gazlar  tarkibidagi  kislorod 



miqdori  aniqlanadi  va  bu  signal  elektron  boshqarish  blokiga  (EBB)  uzatiladi.  Agar  Yonilg`i 

aralashmasining tarkibi stexiometrik nisbatdan farq qilsa, EBB dvigatelga uzatilayotgan Yonilg`i 

miqdorini  o‘zgartirish  hisobiga  Yonilg`i  aralashmasi  tarkibini  stexiometrik  tarkibga 

yaqinlashtiradi. 

O`zDEUavto  qohshma  korxonasining  Neksia  rusumli  avtomobil  dvigatellari  ham 

taqsimlangan  ko‘p  nuqtali  elektron  boshqariladigan  Yonilg`i  purkash  tizimi  bilan  jihozlangan. 

(7.3-rasm). Unda Yonilg`i purkash va o`t oldirish jarayonlarini bitta elektron bloki boshqaradi. 

   


 Neksia avtomobili Yonilg`i purkash tizimining o`ziga xos tomonlaridan biri unda havo 

sarfini o‘lchash uchun qimmatbaho va murakkab termoaneomometrik havo o‘lchagich ohrniga 

nisbatan arzon bo`lgan havoning absolut bosimi datchigi ishlatilgan. Bu datchik kiritish quviriga 

joylashtirilgan bo`lib undan kelgan ma‘lumot asosida elektron boshqarish bloki dvigatelning 

aynan shu daqiqadagi ish rejimi uchun zarur bo`lgan Yonilg`i miqdorini aniqlaydi va 

injektorlarga boshqaruvchi signal yuboradi.  



 

 

 

7.3-rasm. Neksia avtomobil dvigatellaridagi ko‗p nuqtali yonilg‗i purkash tizimining umumiy 

sxemasi. 

1-relelar bloki, 2-havo tozalagich, 3-kiritish quviridagi absolut bosim datchigi, 4-salt yurishda 

yonilg‗i aralashmasining tarkibini rostlash vinti, 5-drossel to‗siqchasi, 6-salt aylanish klapani, 

7-o‗t oldirish kaliti, 8-silindrlar bloki, 9-yonilg‗i filtri, 10-injektor, 11-o‗t oldirish shamlari, 

12-elektr yonilg‗i nasosi, 13-yonilg‗i baki, 14-bosim rostlagichi, 15-yonilg‗i taqsimlash 

quviri, 16-kiritish klapani, 17-sovitish suyuqligining harorati datchigi, 18-datchik-

taqsimlagich, 19- elektron boshqarish  bloki  

 


29 

 

Laboratoriya ishi - № 7 



Mavzu: Datchik va yordamchi elektr jixozlari ishini tekshirish 

I.  Ish  hajmi:  Laboratoriya  ishi  2  soat  auditoriya  vaqtiga  va  2  soat  mustaqil  ishga 

mohljallangan. 



II. Ishni bajarishdan maqsad: 

1.  Datchik  va  yordamchi  elektr  jixozlari  ning  vazifasi,  ish  rejimlari  va  tuzilishini 

ohrganish. 

2. 


Datchik  va  yordamchi  elektr  jixozlari  nuqsonlarini  aniqlash  bo‘yicha  amaliy 

kohnikmalar hosil qilish. 

3. 

Datchik  va  yordamchi  elektr  jixozlariga  texnik  xizmat  kshrsatish  va  sinash 



bshyicha amaliy kshnikmalar hosil qilish. 

III. Ishni bajarish uchun zarur bo`lgan qo`shimcha nazariy maolumotlar 

 Odatda,  nazorat-shlchov  asboblarni  ishlatish  davrida  ularga  texnik  xizmat  kshrsatish 

kshzda tutilmaydi. 

Avtomobilga  kundalik  texnik  xizmat  kshrsatilayotganda  nazorat-shlchov  asboblarini 

tshg`ri  ishlayotganligi  nazorat  qilinadi.  Agar  biror  asbobni  tshg`ri  ishlayotganligiga  shubha 

tug`ilsa, uni ishlash qobiliyati va kshrsatish aniqligi tekshiriladi. Buning uchun tekshirilayotgan 

asbob shrniga etalon asbob ulanadi va shlchangan kshrsatkichlar taqqoslanadi. 

Etalon  asbob  sifatida  M-256M  belgili  mikroampermetrni  ishlatish  mumkin.  CHunki 

kshpchilik  kshrsatkichlar  asosini  shlchanilayotgan  kattalik  birligida  (masalan,  temperatura  - 



da,  bosim  –  mPa    da    va    hokazo)  darajalgan  tok  shlchash  asbobi  tashkil  qiladi.  Membrana  8 



ostida  bosim  bshlmaganda  (sht  oldirish  kaliti  ulangan,  lekin  dvigatel  ishlamayotgan  hol) 

datchikdagi kontaktlar bir biriga minimal kuch bilan tiralgan va termobimetall plastina chulg`ami 

7  dan  shtayotgan  tok  uning  ishchi  elkasini  qizdiradi  va  u  egilib  kontaktlarni  uzadi.  Bir  necha 

daqiqadan  keyin  plastina  soviydi  va  tshg`rilanib,  kontaktlarni  yana  tutashtiradi.  SHu  tarzda 

datchik  kontaktlari  davriy  ravishda  tutashib-uzilib  turadi.  shz  navbatida,  kshrsatkichdagi  IT 

simon  plastinaning  ishchi  elkasi,  unga  shralgan  chulg`amdan  shtayotgan  effektiv  tok  taosirida 

qiziydi  va  u  egilib  kshrsatkich  strelkasi  10  ning  ishchi  holatga,  yaoni  shkalaning  nol  belgisiga 

keltiradi. 

 

 

 



 

 

 

30 

 

Laboratoriya ishi - №8 



Mavzu: Elektr jixozlari va tizimlarini kompleks diagnostika qilish 

I.  Ish  hajmi:  Laboratoriya  ishi  2  soat  auditoriya  vaqtiga  va  2  soat  mustaqil  ishga 

mshljallangan. 



II. Ishni bajarishdan maqsad: 

1.  Elektr jixozlari va tizimlarning vazifasi, ish rejimlari va tuzilishini shrganish. 

2. 

Elektr  jixozlari  va  tizimlarning  nuqsonlarini  aniqlash  bshyicha  amaliy 



kshnikmalar hosil qilish. 

3. 


Elektr jixozlari va tizimlariga texnik xizmat kshrsatish va sinash bshyicha amaliy 

kshnikmalar hosil qilish. 

 

III. Ishni bajarish uchun zarur bshlgan qisqacha nazariy maolumotlar  

Nazoratning  bort  tizimi  (NBT)  XX  asrning  70-yillarida  avtomobillarda  joriy  qilini 

boshladi.  U  haydovchiga  nosozliklarni  kelib  chiqishi  yoki  agregatlar,  mexanizmlar,  tizimlar, 

asboblarning  ishining  buzilishi  haqida  axborot  berib  turadi.  Bu  nosozlik  joyini  tez  aniqlash, 

oldindan  texnik  hizmat  kshrsatish  hajmini  rejalashga  yordam  beradi.  Uning  nazorat  zonasiga 

harakat  xavfsizligi  va  avtomobilning  ishonchliligiga  taosir  etuvchi  elementlar  kiradi,  aynan: 

dvigatelning  moylash  tizimidagi  moy  satxi,  sovituvchi  suyuqlik,  tormoz  suyuqligi,  oynalarni 

yuvish  suyuqligi  satxlari.  Bundan  tashqari  tayyorlash  firmalari  belgilab  beruvchi  boshqa 

nosozliklar bshlishi mumkin. 

NBTni  qshllash  maqsadlari  —  haydovchini  avtomobilning  asosiy  tizimlarini  nazorat 

qilishda ozod qilish; haydovchini nosozliklar kelib chiqishini ularning axamiyati bilan baholash; 

haydovchini navbatdagi TXKni shtkazish tshg`risida ogohlantirish. 

NBTning quyidagi shakllari qshllaniladi: 

–  joriy  nosozliklar  tshg`risidagi  ahbarotlar  kompyuterga  kiritiladi  va  TXK  stansiyalariga 

borguncha  saqlanadi,  u  erda  diagnostikachi-usta  bu  ahbarotlarni  displey  ekranida  kshrishi 

mumkin; 

–  diagnostika  jarayonida  kompyuter  savollar  beradi  va  diagnoschining  javoblarini  taxlil 

qilgan holda nosozlikni tshg`ri aniqlaydi. 

VAZ-2109 avtomobillarida NBT 12 ta parametrni nazorat qiladi. SHt oldirish yoqilgandan 

keyin  ekranda qizil  signalizatorlar  yoritib turadi:  «Xavfsizlik  kamarini  taqing»,  «Tshxtab  turish 

tormozi», dvigateldagi moyning xalokatli bosimi, tormoz nakladkalarining eyilishi, tormozlanish 

fonarlarining  nosozligi,  dvigatelning  qizib  ketishi.  Sariq  signalizatorlar  ishlash  vaqtida  qoida 

buzarliklar haqida axborot beradi: dvigatel poddonida moyning, tormoz, sovituvchi va yuvuvchi 



31 

 

suyuqliklar, bakdagi yonilg`i satxi, bort tarmog`idagi kuchlanishlar past. Alohida  «Stop» katagi 



xech bshlmaganda bitta qizil signalizator ulangan bshlsa ham yoritadi. 

Ichki datchiklar tizimi (IDT) — bu takomillashgan NBT bshlib, ITD mavjud avtomobil 

asosiy  tizim  va  mexanizmlari  maxsus  datchiklarga  ega  bshlib  haydovchini  xabarlaydi  yoki 

kompyuterda axborotni saqlaydi. Masalan, VAZ avtomobillarida ITD quyidagi taxlil qiladi (10-

rasm): akkumulyator batareyasining yuklanishsiz holatdagi, starter qshshilgandagi va uning stop 

rejimidagi  kuchlanishning  holatini;  generator  diodlarining  sozligi;  sht  oldirish  tizimi  ulanganda 

va  starter  qshshilgandagi  sht  oldirish  g`altagidagi  kuchlanishni;  uzgichdagi  kontaktlarda 

kuchlanishning  kamayishi;  uzgichning  kontaktlari  berk  holatining  burchagi;  silindrlar  bshyicha 

uchqun  berilishining  sinxron  emasligi;  nazorat  aylanish  chastotalarida sht  oldirishning  ilgariligi 

burchagi;  silindrlarni  navbat  bilan  shchirishda  dvigatelning  aylanishlar  chastotasini  pasayish 

darajasini. 

Tizimni uzluksiz takomillashtirib bormoqdalar. 

 

 



 

10-rasm. IDTning elektrik sxemasi 



Indikasiya  tizimi.  Displeylar.  haydovchi  ahborotlarni  asboblar  panelidan  oladi. 

Elektronika  panelni  elektron  axborot  qurilmasi  va  indikatorli  qilib  tayyorlash  imkonini  berdi. 

Elektron indikatorlar ilgari bshlganidek faqat bitta parametrning signalini emas, balki turli tuman 

xabarlarni  berishi  va  axborotlar  hajmini  keskin  oshirishi  mumkin.  haydovchini  bir  vaqtning 

shzida ortiqcha maolumotlar bilan yuklamaslik uchun, panelda uch-beshta asosiy parametrlar va 


32 

 

besh-oltita  yoritkichli  signallar  taqdim  etiladi.  qolgan  ma‘lumotlarni  haydovchi  hoxishga  kshra 



chaqirib oladi. 

 

 



 

MSIEEBT  dvigatel  majburiy salt ishlaganda  yonilg`ini  uzatilishini  tshxtatish  uchun  xizmat 

qiladi.  Bu  tizim  joriy  qilinishi  yonilg`ini  2...3%  ga  tejash  va  chiqindi  gazlardagi  zaharli 

moddalarni miqdorini 15...30% ga kamaytirish imkoniyatini beradi. 

   MSIEEBT quyidagicha ishlaydi (7.4-rasm). Majburiy salt ishlash rejimini aniqlash uchun 

dvigatel  tirsakli    valini    aylanish  chastotasi,  drossel  tshsiqchasining  holati  datchiklari  xizmat 

qiladi. 

   MSIEEBTni ishlashi uchun quyidagi shartlar bir vaqtni shzida bajarilishi kerak: 

   -  dvigatel  tirsakli  valining  aylanishlar  chastotasi  maolum  belgilangan  qiymatdan  yuqori 

bshlishi kerak; 

   - drossel tshsiqchasi tshla yopilgan bshlishi kerak;  

   - sovitish tizimidagi suyuqlik temperaturasi 65

0

C dan yuqori bshlishi kerak.       



   Oxirgi  shart  sovuq  dvigatel  qizdirilayotganda,  uni  salt  ishlashdagi  aylanishlar    chastotasi  

belgilangan    qiymatdan    baland  bshladi  va  bu  hol    MSIEEBT  tomonidan  majburiy  salt  ishlash 

rejimi sifatida qabul qilinishi va yonilg`i uzatilishini tshxtatib qshyilishi bilan bog`liq. 

   Dvigatel  tirsakli  valining  aylanish  chastotasi  haqidagi  signal  sifatida  sht  oldirish 

g`altagining  bilamchi  chulg`amidan  olingan  signal  ishlatiladi.  Drossel  tshsiqchasining  holati 


33 

 

datchigi  sifatida  karburatorga  joylashtirilgan  mikro  almashlab-ulagich  ishlatiladi.  Agar  drossel 



tshsiqchasi ochiq bshlsa almashlab-ulagich kontaktlari tutash, yopiq bshlsa - uzilgan bshladi.  

   Majburiy salt ishlash rejimi vujudga kelsa, elektron blok elektromagnit klapanga  yopilish 

haqidagi boshqaruv signalini beradi va karburatorni salt ishlash tizimi orqali dvigatelga yonilg`i 

uzatilishi tshxtatiladi. Majburiy salt ishlash rejimi tugab drossel tshsiqchasi ochilsa yoki tirsakli 

valning  aylanish  chastotasi  ortib  maolum  qiymatga  yetganda  elektron  blok  elektromagnit 

klapanni ochadi va karburatorni salt ishlash tizimi orqali yana yonilg`i uzatila boshlaydi.  

   7.5-rasmda  majburiy  salt  ishlash  ekonomayzeri  elektron  boshqarish  blokining  umumiy 

sxemasi  keltirilgan.  Elektron  boshqarish  bloki  ikkita  kuchlanish  komparatori,  teskari  aloqa 

zanjiri    va    nosimmetrik    triggerdan    iborat.  Blok  quyidagicha  ishlaydi.  SHt  oldirsh  tizimidagi 

uzgichdan kelayotgan signal mikrosxema A1 kirish qisqichi 4 ga uzatiladi. Mikrosxema A1 ning 

chiqish  joyida  (qisqich  3)  davomiyligi  doimiy  bshlgan  impulslar  shakllanib,  ularni  qaytarilish 

chastotasi  kirish  signalining  chastotasiga  mos  buladi.  VT1  va  VT2  tranzistorlar  kalit  vazifasini 

bajarib,  ular  A1  mikrosxemaning  chiqish  joyida  impulslar  vujudga    kelganda    vaqt  belgilovchi 

kondensator  C1  ni  zaryadsizlanishini  taominlaydi.  Impulslarni  vujudga  kelishi  oraligidagi  vaqt 

davomida  kondensator  C1  -  R1  va  R2  rezistorlar  orqali  zaryadlanadi.  Kirish  signali  chastotasi 

kamayishi  bilan  C1  kondensatorning  zaryadlanish    mumkin  bshlgan  kuchlanishning  maksimal 

qiymati ortib boradi.  

   VT3  va  VT4  tranzistorlar  chegaraviy  element  vazifasini  bajaradi.  Kondensator  C1  dagi 

kuchlanish  8  V  dan  (tayanch  kuchlanish)  ortishi  bilan  bu  tranzistorlar  ochiladi.  SHunday  qilib, 

kirish  signal  chastotasi  ulanish  chegarasidan  kam  bshlganda,  kondensator  C1  chegaraviy 

elementning tayanch kuchlanishidan ortiqroq qiymatga ega bshlgan kuchlanishgacha zaryadlanib 

ulguradi.  Bunda,  VT3  va  VT4  tranzistorlar  ochiladi  va  mikrosxema  A2  orqali  VT6  tranzistor 

bazasiga  yuborilgan  signal  taosirida  VT6  tranzistor  ochiladi.  Bu  esa,  shz  navbatida  VT8 

tranzistorini  ochilishi  va  shtekker  X6  orqali  elektromagnit  klapan  2  ga  kuchlanish  uzatilishini 

taominlaydi.  SHtekker  X5,  drossel  tshsiqchasi  holati  datchigi  S1  kontaktlari  orqali,  «massa» 

bilan  ulanganda  (yaoni  drossel  tshsiqchasi  yopiq  holat)  elektromagnit  klapanga  uzatilayotgan 

kuchlanish  kirish  signali  chastotasiga  bog`liq  ravishda  shzgaradi.  SHtekker  X5  «massa»  dan 

ajratilsa (yaoni  drossel tshsiqchasi ochilsa) tranzistor VT7 yopiladi, VT5 tranzistor esa ochiladi. 

Bu  chiqish  tranzistori  VT8  ni  ochilishiga  va  tok  manbaining  musbat  qutbini  (kirish  signali 

chastotasidan  qatoiy  nazar)  elektromagnit  klapaniga  ulanishiga  va  karburatorni  salt  ishlash 

naychasini ochilishiga olib keladi. 

   Shunday qilib, majburiy salt ishlash rejimida, yaoni tirsakli valning aylanishlar chastotasi, 

elektron  boshqarish  blokining  komparatorini  ishga  tushish  chegarasidan  yuqori  bshlganda 

elektromagnit  klapanga  tok  kelmaydi  va  dvigatelga  yonilg`i  uzatilmaydi.  Aylanish  chastotasi 



34 

 

komparatorni  ishga  tushishi  chegarasidan  pasayganda  elektromagnit  klapan  ochiladi  va 



dvigatelga  yonilg`i  uzatilish  jarayoni  tiklanadi.  Agar  drossel  tshsiqchasi  ochiq  bshlsa,  tirsakli 

valning aylanish chastotasi qiymatidan qatoiy nazar, dvigatelga yonilg`i uzatilishi davom etadi.  

  Majburiy  salt  ishlash  rejimida  dvigatel  silindrlarida  havoni  keskin  siyraklanishi  vujudga 

kelishi sababli moy sarfini ortishi - bu  tizimning kamchiligi hisoblanadi.  

  Majburiy  salt  ishlash  rejimida  dvigatel  silindrlarida  havoni  keskin  siyraklanishi  vujudga 

kelishi sababli moy sarfini ortishi - bu  tizimning kamchiligi hisoblanadi.  

 

Asosiy adabiyotlar 

 

1.  Mahmudov G'.N. Avtomobillarning elektr va elektron jihozlari. Darslik. 2-chi nashr. – 

T.: Noshir, 2011. – 304 b. 

2.  Ютт  В.Э.  "Электрооборудование  автомобилей".  Учебник  для  студентов  высших 

учебных заведений, 4-е издание. – М.: Транспорт, 2006. – 440 с. 

3.  Шейпак  А.А.  Гидравлика  и  гидропневмопривод.  Часть  2.  Гидравлические 

машины и гидропневмопривод. Учебник. – М.: МГИУ, 2003. – 352 с. 

4.  Tom  Denton.  Automobile  Electrical  and  Electronic  Systems.  Fourth  Edition.  –  New 

York: Routledge, 2012. 703 p. 

5.  Трантер  А.  Электрическое  оборудование  автомобилей.  –СПб.:  Алфамер 

Паблишинг, 2003. – 288 с. 

 

Qo’shimcha adabiyotlar 

6.  Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo 

etamiz.  O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  lavozimiga  kirishish  tantalali  marosimiga 

bag`ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi. – T.: ―O‘zbekiston‖, 2016. -

56 b. 

7.  Mirziyoev Sh.M. Qonun ustvorligi va inson manfaatlarini ta‘minlash yurt taraqqiyoti va 



xalq  farovonligining  garovi.  O‘zbekiston  Respublikasi  Konstitustiyasi  qabul  qilinganining  24 

yilligiga bag`ishlangan tantanali marosimdagi ma‘ruza. 2016 yil 7 dekabr. – T.: ―O‘zbekiston‖, 

2016. -48 b. 

8.  Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – 

T.: ―O‘zbekiston‖, 2017. -488 b. 

9.  O‘zbekiston  Respublikasini  yanada  rivojlantirish  bo‘yicha  Harakatlar  strategiyasi 

to‘g`risida. 2017 yil 7 fevral, PF-4947-son farmoni. 

10. Maxmudov  G.N.  Avtomobillarning  elektr  va  elektron  jihozlari.  –  T.:  Istiqlol,  2000.  – 

206 b. 

11. Богатырев  А.В.,  Лехтер  В.Р.  Тракторы  и  автомобили.  Учебник.  –  М.:  КолосС, 



2007. – 400 с. 

12. Соснин  Д.А.,  Яковлев  В.Ф.  Новейшие  автомобильные  электронные  системы.  – 

М.: Солон-Пресс, 2005. – 240 с. 

13. Андреев  А.Ф.,  Артёмьев  П.П.,  Бартош  П.Р.  и  др.  Гидропневмоавтоматика  и 

гидропривод  мобильных  машин.  Учебное  пособие  для  студентов  специальности 

"Гидропневмосистемы  транспортных  и  технологических  машин".  –  Мн.:  ВУЗ-ЮНИТИ 

БГПА — ИСН, 2008. - 224 стр. 

 

 


35 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

36 

 

 



 

 

 



 

 

 



Download 1.64 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling