Axborot janrlari haqida fikr yuritishdan avval axborot so’zining lug’aviy ma`nosi, uning boshqa ayrim tillardagi aytilishi, tushunilishi va bu so’z borasidagi ayrim baxslarga murojaat qilsak. Aslida axborot nima

O’zbekiston Respublikasi
Oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi
O’zbekistson jurnalistika va ommaviy
kommunikatsiyalar universiteti
BOAV va noshirlik ishi fakulteti
Jurnalistika va ommaviy kommunikatsiya asoslari fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Matbuot va jurnalistik faoliyat erkinligi

Bajardi: Fozilova Zulayho

Ilmiy rahbar: _________________

Axboriy janrlar bobi milliy matbuotimiz an`analari va rivojlangan demokratik davlatlar ommaviy axborot vositalari tajribasi asosida yaratilgan bo’lib, o’quvchiga bugungi matbuotning asosi hisoblangan yaratilgan bo’lib, o’quvchiga bugungi matbuotning asosi hisoblangan axborot janrlari-yangiliklar, reportaj, intervyu, suhbat, hisobot haqida tushuncha beradi. Unda mazkur janrlarning davlat va jamiyat taraqqiyotida tutgan o’rni, ularning xalqaro ahamiyat kasb etishi borasida fikr yuritiladi, eng asosiysi, bo’lg’usi jurnalistga axborot to’plash, uni qayta tekshirish, suhbatlashish madaniyati, yozish, tahrir qilish va boshqa kasb sirlarini aniq misollar vositasida o’rganishga ko’maklashadi. Shuningdek, unda axborot erkinligini ta`minlashda davlat va jamiyatning vazifalari, jurnalistikada axborot va axboriy janrlar tavsifi, axborotning davlat va jamiyat taraqqiyotiga ta`sir etish omillari, axborot olishing huqquqiy kafolati haqidagi ma`lumotlar bor.

Axborot janrlari haqida fikr yuritishdan avval axborot so’zining lug’aviy ma`nosi, uning boshqa ayrim tillardagi aytilishi, tushunilishi va bu so’z borasidagi ayrim baxslarga murojaat qilsak. Aslida axborot nima? – degan savolga juda ko’pchilik javob qidirgan. Uning turli ma`nolari bor. Biz mazkur ishimizda axborotning faqat jurnalistikaga oid jihatlariga to’xtalamiz. Axborot so’zi o’zbek tiliga arab tilidan kirib kelgan va u haqida “O’zbek tilining izohli lug’ati” da shunday deyiladi:
“Axborot – 1 . Xabar; xabarlar; ma`lumot; informatsiya”
“Axborot – 1 . ish, voqea-hodisalar haqida tushuncha beruvchi xabar, ma`lumot”
“O’zbek milliy ensiklopediyasi” da esa quyidagi izohni o’qishimiz mumkin:
“Axborot – 1. Biror voqea haqida xabar. Axborot so’zi izohlanganda informatsiya atamasi ham qo’llangan. Informatsiya esa lotincha information so’zidan olingan bo’lib, tushuntirish, bayon qilish (ta`qid) degan ma`noni anglatadi. Filologiya fanlari doktori, professor Xudoyqulov: “Insoniyat jamiyatida axborot almashinuvi, “informatsiya” kata ahamiyatga egadir. Informatsiya so’zi lotincha Informare – tasvirlash, biron narsa haqida tushuncha berish degan ma`noni anglatadi. Ammo uning asl mazmuni bu tushunchadan kengroq bo’lib, umuman, tiriklik, hayot ma`nosi bilan tutashib ketadi, ya`ni u moddaning yashash tarzi xususiyatidan kelib chiquvchi o’zaro munosabat, bir-biri bilan aloqa va bir-biriga ta`sir vositasi hisoblanadi. Bir modda o’zining biror xusisyati bilan ikkinchi moddaga o’z ta`sirini ko’rsatadi, 2-modda tomonidan bu ta`sir qabul qilib olinadi yoki qaytariladi.” Deya informatsiyaning tabiatdagi va hayvonot dunyosidagi mavjudligini ta`kidlaydi.
Ko’rinib turibdiki, mazkur istiloh moxiyati boshqa tillarga o’zlashish jarayonida kengayib brogan.
Bugungi dunyoning globallashuvida axborotning o’rni alohidaligini barcha ta`kidlamoqda. Axborotni yangi dunyo sivilizasiyasining asosi deb biluvchilur soni kundan-kunga ortib bormoqda. Bunday insonlarning har biri yoki muayyan soha egalari axborotni ehtiyojlariga ko’ra o’zlaricha tushunadilar, talqin qiladilar. Masalan, bugungi birja savdolari bilan shug;ullanadigan mutaxissislar uchun zarur bo’lgan axborot, meditsina ilmi bilan shug’ullanadigan axborot bilan farqlanadi.
Filologiya fanlari doktori X. Do’stmuhammedov axborotni falsafiy nuqtai nazardan tadqiq qilarkan uni quyidagicha talqin etadi: “Dunyo axborot ichida yashaydi, dunyo axborot ummonida mavjud. Dunyo axborotdan tashqarida mavjud bo’lolmaydi, zero, axborotning yo’qligi – dunyoning ham, hayotning ham yo’qligi demokratikdir.”
Axborot borasidagi bu kabi fikrlar, qarashlar tabir joiz bo’lsa, nazariyalar haqida ko’pgina tatqiqotlar o’tkazilgan, kitoblar yozilgan. Biz esa mavzuyimiz doirasidan tahlilimizni davom ettiramiz.
Endi axborot atamasining ma`nosi qonunchiligimizda qanday talqin etilganligi bilan tanishamiz. Bu haqida “Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to’g’risida” gi qonunning 3-moddasida o’qishimiz mumkin: “Axborot – manbalari va taqdim etilish shaklidan qat`iy nazar shaxslar, predmetlar, faktlar voqealar. Hodisalar va jarayonlar to’g’ridagi ma`lumotlar” dir.
“Axborot-arabcha, xabar ko’pligi ma`nosida, - xabar qilish , tushuntirish, ma`lum qilish. Mutaxassislar fikricha, jurnalistikada oldindan ma`lum bo’lmagan biror narsa, voqea haqidagi har qanday xabar, axborot, deb ataladi.
Mazkur tavsifni, bizning fikrimizcha, axborot, faktlar haqidagi xabardangina, iborat bo’lib qolmay, inson ichki ehtiyoji bo’lmish muloqotni ta`minlovchi aloq qilish amali va fikr almashish jarayoni hamdim, deb to’ldirish va tahrir qilish maqsadga muvofiqdir…”
Axborotning lug’aviy ma`nosi xabar bilan bog’liq, qolaversa, uning o’rniga qonundagi kabi ma`lumot atamasi qo’llanilsa to’g’ri bo’ladi.
Mualliflar qaysi mutaxassis fikrini keltirishganlarini aytishmagan bo’lsada, ularning tarixlari bilan to’ldirib o’qisak taxminan quyidagicha matn kelib chiqadi: “Axborot – arab, xabar ko’pligi ma`nosida, - xabar qilish, tushuntirish, malum qilish. Jurnalistikada oldindan ma`lum bo’lmagan biror narsa, voqea haqidagi har qanday xabar, axborot, deb ataladi, shuningdek, axborot, deb ataladi, shuningdek, axborot faktlar haqidagi xabardangina iborat bo’lib qolmay, inson ichki ehtiyoji bo’lmish muloqotni ta`minlovchi aloqa qilish amali va fikr almashish jarayoni hamdir.”
Axborot janrlariga to’xtalishdan avval janr tushunchasi haqida qisqacha ma`lumot berish o’rinlidir. O’zbek tilidagi mavjud izohli lug’atlarga janr haqida tushuncha yo’q emas. Masalan, “Janr (fr, genre- jins, tur)
San`at asarlarining syujet va uslub jihatdan o’riga xos xususiyatlari ega bo’lgan har bir turi Lirika janri, Hajv janri. Qo’shiq janri…” Shuningdek. “O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi” da ham faqad adabiyot, tasviriy san`at va musiqa janrlari haqida ma`lumot berilgan xolos. Publisistika yoki jurnalistika janrlari haqida lam-mim deyilmagan.
Ayni paytgacha o’zbek ommaviy axborot vositalarida axborot janrlaga qisqa xabar (xronika), xabar, reportaj, lavxa, intervyu kirishi takidlab kelinar edi. Ularning ommaviy axborot vositalarida o’ziga xos o’rni borligini etirof etmoq joiz. Fikrimizcha, rivojlangan demokratik davlatlar tajribalarini o’rganib o’z jurnalistkimizni rivojlantirishni, ilmimiy mantiqni buzmagan holda uni boyitishni o’rganishimiz zarur bo’ladi. Qolaversa, yuqorida takidlangan qo’llanma “So’zboshi”da “darslik mualliflari unda bayon qilingan mulohaza va xulosalarning, tavsiya va maslahatlarning mutlaq isbotlangan, barqaror va o’zgarmas haqiqatlar ekanligi davo qilish fikrida yiroq.
Mazkur qo’llanmada publisistika janrlari haqida fikr yuritilmaganligi janrlardan voz kechilgan degan ma`noni anglatmaydi. Lekin janrlarning yo’qolib ketishi, unga qarshi o’roq takomillashuvi haqida fikrlar birdirilmoqdaki, bu tendensiyani ham takidlash joiz.”
Axborotlarni tarqatishda jurnalistlar jurnalistikaning, bazi mutaxasissalr ta`biricha, publitsistikaning turli janrlaridan foydalanadilar. Shu o’rinda ta`kidlangan publitsistika va jurnalistika istiloxlarining janrlar bilan birga qo’llanilishidagi har xilliklarga ham to’xtalsak. Professor O. Tog’ayev, M. Xudoyqulov kabi sovet davrasida ham faoliyat yuritgan olimlar janrlarni umumiy nomlaganda” publitsistika janrlari” sifatida qo’llaydilar. Bunday qarash o’zbek ilmiga rus olimlari asarlari orqali kirib kelgan. Misol tariqasida B.V. Strelsovning “Publisistika asoslari. Janrlar” o’quv qo’llanmasini olamiz. Muallif o’zidan avval bu masalani ko’targan E. Proxorovning fikrlariga tayanadi.
“Mutaxasissislardan biri ocherk prozani publitsistika deb atasa, boshqasi ocherk bilan publitsistikani keskin chegaralaydi, uchinchisi nega reportajni publitsistikan ajrishadi deya hayron bo’ladi, to’rtinchisi tirik ijtimoiy pozityada publitsistikaning kelib chiqishini ko’radi, beshinchisi gazeta va jurnal davriy nashrlaridagi qisqa xabardan boshlash, bosh maqola, amaliy korrespondensiyalaru targ’ibot maqolalarni publitsistikaga ocherki” ni gazeta publisistikasi bilan qarama-qarshi qo’yadi”
B. Strelsov taxlilining qisqacha xulolasis shuki, u publisistika so’zining etimologiyasiga tayanadi. “латинское-publicus – значит общественный” (lotincha puplicus – demak ijtimoiy”). Asosni esa o’sha tuzum uchun majburiy xisoblangan proletarlar doxiysi V. I. Leninsan topadi.
Aynan ana shu qarash M. Xudoyqulovda ham bor: “Publisistika lotincha “Publicis”-ijtimoiy degan ma`noni bildiril, adabiy – siyosiy ijod turiga aytiladi.”
Ikki muallifninf fikrini inglizcha “Wiktionary” manbaidagi malumotlar bilan qiyoslaymiz.
Ma`no biroz boshqacha bo’lsa-da, B. Strelsov va M. Xudoyqulov fikrlariga qo’shilsa bo’ladi. Xalq, jamoaga oidlegi, bu ijtimoiy ekanligini bildiradi. Endi bevosita “publitsistika janrlari” mavzularda yozilgan publisistik asarlar” ga monand xulos kelib chiqadi.
Nega jurnalistika janrlari deb atash mumkin emas? Faslimiz avvalida jurnalistika “O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi” da berilgan izohda jurnalistlar “ijtimoiy dolzarb axborotlarni to’plash, taxlil qilish va ommaviy axborot vositalari (matbuot, radio, televideniya, axborot agentliklari…) orqali tarqatish bilan shug’ullanadi.
Matbuot deb ommaviy axborot vositalarining bosma shakllariga aytiladi. Matbuotga gazeta, jurnal, almanaxlar kiradi.
Matbuot – barcha bosma mahsulotlar majmui: tor ma`noda davriy nashrlar, asosan, gazeta va jurnallar ifodalaydi (sinonimi-presa). Matbuot ijtimoiy ongning o’tkis va ta`sirchan vositasi sifatida kishilik jamiyatiga doimiy va faol ta`sir ko’rsatadi, jamoatchilik fikrini shakllantiradi, omma ongiga muayyan qarashlarni singdirishda qudratli, g’oyaviy omil hisoblanadi. Matbuot jamiyat hayotini turli (ijtimoiy-siyosiy) iqtisodiy ishlab chiqarish, ilmiy texnikaviy va boshqalar). Yo’nalishlarda yo’ritadi. Matbuot XV asrning o’rtalarida Yevropada tarkib topgan, qariyb 5 asr mobaynida (ommaviy axborot vositalarining boshqa turlari – radio eshitirish va televideniya paydo bo’lguniga qadar) kishilar aro ommaviy muloqotning, bilim va g’oyalar tarqatishning asosiy vositasi sanalgan. Datlabki bosma nashrlar kitob, risola va varaqlardan iborat bo’lgan. XVII asrning boshlarida gazetalar, keyinroq esa jurnallar tashkil topdi. XIX asrning o’rtalarida matbuot agentliklati vujudga kela boshladi. (informatsiyey agentlik). XX asrda ommaviy axborotning radio eshttirish va televideniya singari turlarining paydo bo’lishi va taraqqiy qilishiga qaramay matbuot hamon kishilik jamiyatidagi o’z o’rni va mavqeini tobora kengaytirib boryapti, ijtimoiy-siyosiy hayot va faoliyatning hamma tomonlariga doimiy va samarali ta`sir ko’rsatyapti. Butun dunyoda matbuotning muttasil keng tarqalib borayotgani buning isbotidir.
Tarixiy rivojlanish jarayonida matbuotning xususiy shaxslar, ijtimoiy guruhlar (siyosiy oqimlar, partiyalar, kasaba uyushmalari, madaniy-ma`muriy tashkilotlar va b.lar) hissadorlik jamiyatlari, hukumat muassasalari va boshqa tominidan ta`sis etilgan va ularning maqsadlariga xizmat qilgan qator turlari vujudga keldi. Matbuot qaror topgan dastlabki paytlarda Yevropada sheklov diniy mafkurani targ’ib qilishda bosma, kitoblarda, varaqlardan keng foydalanildi. Jamiyat ma`naviy hayotiga cherkov ta`sirining tobora cheklanishi zaminida dunyoviy matbuot tarkib topdi va keng rivojlana boshladi. Ilg’or ijtimoiy tuzum demokratik tartiblar o’rnatish uchun kurashda taraqqiyparvar matbuotning xizmati kata bo’ldi.
O’zbekistonda Matbuot XIX asrning 2-yarmida tarkib topdi. Toshkentda 1870-yilda o’lkadagi mustamlakachi humkronlar tashkil etgan. “Turkenstanskiye vedemosti” va “Turkiston viloyatining gazeti” Markaziy Osiyodagi Matbuotning ilk namunalari hisoblanadi Turkistonda dastlabki taraqqiyparvar buni publicist Zuxriddin Isomiddinovning “Imloni bilmagan mullo bo’lmaydi” sarlavhali maqolasidan olingan ushbu gap misolida ko’ramiz: “butun dunyo Rossiya poytaxtini “Moskov” deydi, ruslarning o’zi ham jumla ichida “Московские новости” deb aytadi ammo biz hijjalab “Москва” deymiz” “Hijjalab” so’zi jumlaga tanqidiy ruxni olib kirgan, ayni paytda muallifning vaziyatga nisbatan munosabatini ifodalaydi. Agar gap tarkibidan bu so’z olib tashlansa, umumiy mazmun o’zgaradi, yuqoridagi jumla shunchaki fahtga aylanadi.
Taxliliy jurnalistikada faktarni qo’llashda muallif fikr va mulohazalardan tashqari shaxsiy kuzatuvlari ham muhim rol o’ynaydi. Tahlilga tortgan maqolalarimizning aksariyatida muallif shaxsiy kuzatuvlari fakt tuzini olib, maqolada dalil vazifasini bajargan. Zuxriddin Isomiddinovning “Imloni bilmagan mullo bo’lmaydi” sarlavhali maqolasidan olingan parchani ko’rib chiqamiz.
Har bir tilning o’ziga xos injiqligi, milliy tabiati bo’ladi insoniy bu o’ziga xoslik har qanday so’z har qanaqa ifoda tarzini qabul qilavermaslikda yoki o’ziga moslab qabul qilishda ko’rinadi. Til shunisi bilan tirik. (Tezis)

• 
  Etibor qilganmisiz – tatar mullasi Qur`on o’qisa qiroati tatar kuylariga, uyg’urning tilovati uyg’ur qo’shiqlariga o’xshab ketadi. (Muallif kuzatuvlari)
  

Yuqoridagi misollarda ko’rinib turganidek, muallif nuqtai nazarini asoslash uchun nafaqat fakt va fikrlarni, balki hayotiy tajribasiga tayanib o’z mulohazlari, xulosa va kuzatuvlarini keltiradi.
Jurnalist asarida faktning o’rni ko’p taraflamadir. Ular xabarning asosiy axboroti bo’lishi, dalil sifatida ishtirok etishi, yoki ilmiy asoslangan isbot singari qator vazifalarini bajaradi. Jurnalistikada fakt ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan voqealarni aniq va ishonchli ko’rinishda taqdim etishdir. Taxliliy mavzularda yozadigan mualliflarning faktlardan foydalanishda bir necha usul va yo’llarini qo’llaydilar.
Jurnalist mavzu yuzasidan fakt to’plash bilan birga, undan o’rinli va samarali fydalanishi zarur. Shu nuqtai nazradan mavzuga oid faktlarni yig’ish – buy ishning 50 foizidir. Shu o’rinda alohida ta`kidlash lozim, zerikarli yangilik bo’lmaydi, ularni zerikarli taqdim etish hollari ko’p uchraydi. Shuning uchun ham nashrlar ko’p bo’lgani bilan ularning orasida sevib o’qiladiganlari sanoqlidir F. Konovalovaning fikriga ko’ra, faktlarni ma`lumot uchun taqdim etish, ularni ma`noli qilishdan boshlanadi. Faktlar, albatta, ijtimoiy ahamiyatga molik bo’lishi zarur. Ammo bu ham kamlik qiladi. Taqdim etilayotgan fakt auditoriyaning dunyoqarashini kengayishiga va tasavvurini oshirishga xizmat qilishi lozim. Fakt quyida talablarga javob berishi kerak:

1. 
   axboriylik qiymatiga ega bo’lishi;
   
2. 
   jamoatchilik fikrini uyg’otishi;
   
3. 
   haqqoniy tezkor va to’liq bo’lishi kerak;
   

Faktlarning maqsadli joylashganini quyidagilar orqali bilib olish mumkin:

• 
  vaqt tamoyiliga ko’ra – bu holatda fakt voqealar rivojining ma`lum bir muddat, vaqt oralig’ida sodir bo’lganini anglatadi
  
• 
  qarama-qarshilik tamoyiliga ko’ra ko’pincha qo’llangan fakt bilan real voqea orasida mutanosiblik bo’lmay qoladi;
  
• 
  faktlarning muammoli guruxiga ko’ra guvohlar, ishtirokchilar, tashkilotchilarning turli pozitsiyadan turib bergan malumotlari bir-birini inkor qilishi ham mumkin
  

Ko’pincha jurnalistlar, reportyorlar vaqt tamoyiliga amal qilishdan kelib chiqib, faktlarni xronologik tarzda taqdim etishni maqul ko’radi. Bunday holatda ular to’g’ri koyi teskari xronologiyadan foydalanadilar.
Jurnalist voqeani colis yoritmoq uchun faktlarga qat`iy rioya etishi muhim hisoblanadi.
Faktlarni xolis yetkazish deganda aksariyat hollarda yangiliklarni hayajondan, faktni fikrdan ajratib yoritishni tushuniladi. O’zbek matbuotida esa, aksincha, faktlarni taqdim etishda xus tuyg’uga, kayfiyatga berilish holatlari bazan sezilib qoladi.
Fransuz jurnalistikasida fakt shakliga ko’ra, jurnalistikaning eng kichik janri hisoblanadi. Faktlar gazetada 4-5 qatorga joylanadi va4 ta uzun bo’lmagan gapdan iborat bo’ladi. Fakt sarlavhaga va hech qandaystatistik bo’yoqqa ega bo’lmaydi. Ushbu kichkinagina sahifa o’qucvhilar orasida juda mashhur bo’lib, ko’pi bilan bir qadida vaqtni oladi. Bunday faktlar deyarli sharx talab qilmaydi, bo’lsa ham iqtibos sifatida beriladi. Muallif fikri esa umuman bo’lmaydi. Ular asosan 4 ta savolga javb beradi: Kim? Nima qildi? Qachon? Qayerda? Birinchi 1 ta yoki 2 ta so’z qalin shriftlar bilan to’nkarilgan shaklida yoziladi. Fakt shunday hodisaki, ko’p ma`lumotga va bilimga ega bo’lgan journalist bemalol faktlardan o’z foydasiga foydalanishi mumkin. Ammo shunday fakrlat ham borki, ularni inkor tib bo’lmaydi. Shunday ekan, faktlardan unumli foydalana olgan journalist o’z asarining muvaffaqiyatli chiqishiga zamin yaratadi.
Faktga misollar:

• 
  Bugun soat 10 da shahar hokimiyatida matbuot konferensiyasi o’tkazish rejalashtirilgan.
  
• 
  Matbuot konferensiyasida avtomobil ishlab chiqaruvchi xorijiy “Tender Motor” kompaniyasi shahar chetiga yuk mashinalarini yig’adigan zavod qurilishi bo’yicha mahalliy hokimiyat bilan shartnoma tuzilganiga e`lon qilindi Hokim va “Tandor” rahbariyati quyidagilarni bayon etishdi.
  
• 
  Zavod qurilishiga sarflanadigan xarajatlar 10 mln dolardan iborat bo’lib, bu mablag’ to’laligicha “Tandor” tomonidan to’lanadi. Zavodni 18 oydan so’ng isga tushirish rejalashtirilmoqda. Qurilish kompaniya vakillarining kuzatuvi ostida mahalliy ishchilar tomonidan amalga oshiriladi
  
• 
  Zavodning loyihaviy quvvati yiliga 3 ming kichik yuk mashinalarini butun markaziy Osiyo bo’ylab sotiladi
  
• 
  Zavod (mashhur) shahar markazidan sharqqa tomon 15 km uzoqlikda 20 gektar maydonga kirtiladi. “tandoor” maydonni 20 yil muddatga ijaraga oladi, so’ng kelajakda sotiladigan yuk mashinalaridan tushadigan umumiy daromadning teng yarmini olish sharti bilan zavodni shahar ixtiyoriga o’tkaziladi.
  

Rossiya mamlakatida jurnalistika biz o’rgangan Yevropa davlatlari ichida eng kech paydo bo’lgan. Uning taraqqiyoti ham boshqalarga qaraganda ancha qiyinchilik bilan kechdi. Rus jurnalistikasiga o’xshab nesbatan erkin sharoitlarda rivojlangani yo’q. U har doim hukumat va shaxsan podshohning nazorati ostida bo’lib kelgan. Hatto birinchi rus gazetasiga bevosita Pyotr I tashabbusi bilan asos solindi.
Rossiyada 5758 nomda gazeta nashr etiladi: shundan 333 tasi umumrossiya gazetalari bo’lsa, qolganlari milliy respublikalar, muxtor viloyatlar. O’lka va viloyatlar, okrug, shahar, tumanlar miqyosida chiqadigan va tarmoq gazetalari va boshqa. Eng yiriklari: “Izvestiya” (“Axborot” 1917 yildan), “Pravda” (“Haqiqat” 1912 yildan) “Trud” (“Mehnat” 1921-yildan) “Komsomolskaya Pravda” (“Komsomol haqiqati” 1925).
Rossiya gazetalaridan “Izvestiya” (“Axborot”) umummilliy gazeta. Moskvada haftada 5 marta rustilida mashr etiladi. Gazetaning 1-soni 1917-yil 28-fevral (13-mart) da gazetaning ilk soni Petrogradda chiqqan. “Isvestiya” sho’ro tuzumi davrida kommunistik partiya va sovet hukumati qabul qilgan qaror va hujjatlarning bajarilishini mafkuraviy jihatdan ta`minlovchi qudratli vosita bo’lgan. Sho’ro tuzumi tugagach (1991-yil oxiridan), Rossiya federatsiyasining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma`naviy hayotiga oid islohot va o’zgarishlarning bajarilishini ta`minlashga mo’ljallangan yo’nalish oldi. Adadi 234500 (2002)
Rossiyaning yana bir mashur gazetalaridan biri Trud (rus: Trud, ingliz: Mehnat) bi emas rus gazetasii turi: Kundalik gazeta
Firmatlash: Tabloid
Egalari “Trud” MChJ gazetasi
Bosh muharrir: Valeriy Simonov
Dotsent muharrir: Yuriy Ryajskiy, Vasiliy Schurov
Tashkil etilgan 1921-yil 19-fevral
Til: Ruscha
Bosh ofis: Dmitrovna ko’chasi. 9-uy, Moskva Rossiya Sirkulyatsiya: 222.000
Veb-sayt: trud.ru (rus tilida)
“Trud:ning birinchi masala, 19 fevra;, 1921 edi bilan Moskva, keyin nima bo’ldi. Sovet ittifoqi Sovet davlati davrida gazetada taniqli yozuvchi va shoirlarning shu jumladan Vladimir Mayakovskiy, Nikolay Rubtsov, Yuriy Nagibin va Yevgeniy Yevtushenkoning asarlari nashr etilgan. Oldin Sovet Ittifoqi parchalanganidan, Trud matbuot organi edi. Kasab auyushmalari umumittifoq markaziy kengashi unda mehnat va iqtisodiy tahlillar ta`kidlanib, rasmiy farmon va buyruqlar kiritilgan.
1990-yilda qog’ozning tiraji 21.5 millionga yetdi, bu dunyo bo’yicha eng kattasi. Ginnesning rekordlar kitobi.
Sovet ittifoqi tugagindan keying yillarda ushbu o’quvchilarning taxminan 21 millioni yo’qolgan va qog’oz tanazzulgan uchragan. 2007-yilda Prom Sv yaz Capital media 3 xolding kompaniyasini tashkil etdi. Media 3 ning xazinalarida “Trud” boshqa gazetalat, jumladan “Argumentlar va Faktlar” va boshqa aktivlar mavjud edi.
2008-yil fevral oyida kundalik gazeta butunlay qayta brend qilindi, formati electron jadvaldan to’liq rangli tabloidga almashtirldi va yagona ish e`lonlari bo’limi butun mamlakat bo’ylab e`lon qilindi. 2009-yilda gazetaning veb-sayti kata yangilanishlarni amalga oshirdi.
2011-yil 1-mayda bir qator tahririyat o’zgarishlaridan so’ng, media 3 OAJ (mehnat nashriyoti) nashriyoti bilan “Trud” uchun tarkibni (yakshanba nashri va onlayn versiyasini ham qo’shib) ishlab chiqarish bo’yicha shartnomasini bekor qildi. E`lon qilingan sabab Medi3 media kompaniyasi tasarrufidagi barcha korxonalarning xarajatlarini kamaytirish va rentabelligi oshirissh edi. Trud uchun tarkibni xolding kompaniyasining tahririyat bo’limlaridab, xususan , “argumentlar va Faktlar” dan soib olisg kerak edi. Media3 shuningdek, Trud brendi ostida faoliyat yuritadigan ba`zi bir nashriyot loyihalarini sotish haqida o’ylardi.
2012-yil yanvar oyida Trud Media 3dan “Labor” LLC tomonidan sotib olingan va buyuk Dmitrovka ko’chasidagi 9-uydagi tarixiy binosiga qaytgan.
2012-yil fevral oyida Trudning yangi egalari Sergey Choi (“Rus Hidro” raisining o’rinbosari va “Yagona Rossiya” ham raisi Yuriy Lujkovning hamkori) va jurnalistlar Valeriy Simonov va Yuriy tomonidan tashkil etilgan Erkin jurnalistika institutibo’lishini e`lon qildi.
Ryazskiy 2013-yildan boshlab “Leyboristlar” haftasiga 3 marta nashr etiladi.
Yana bir gazeta 1702-yil 15-dekabrda Pyort I “Xorojiy va ichki hodisalar haqida xabar beradigan” “Vedemosti”ni chiqarish haqidagi farmonga imzo chekdi. Oradan 1 kun o’tib, 17-dekabr kuni Moskvada gazetaning ilk soni dunyo yuzini ko’rdi. Uninf ikkinchi soni 27-dekabrda, 3-si esa 1703-yil 2-yanvar kuni chiqqanligi ma`lum. Lekin nashrning dastlabki 2 soni saqlanmagan.
“Vedemosti” gazetasida xabarlar xilma-xilligiga intilish bo’lsada, aslida, uning bosh vazifasi yangiliklardan xabardor qilish yoki mamalakatdagi siyosiy qarashlarni shakllantirish emas, balki armiya faoliyatini qayta tashkillashtirish, buyruq va farmonlar, turli yo’riqnomalar va ko’rsatmalarni xalqqa yetkazish edi. Pyotr I qazetadan o’zining siyosatini amalga oshirish va harbiy islohotlarni kuchaytirish maqsadida foydalanildi. Buni “vedemosti”ning saqlanib qolga nusxasi 1703-yil 2-yanvardagi bosma soni ham tasdiqlaydi. O’shanda gazeta Moskva shahrida misdan quyilgan 400 ta yangi zambarak va boshqa o’qotarlar ishlab chiqilgan hamda 40 ming pud miqdoridagi mis zaxirasi yangi qurollarni ishlab chiqarish uchun shay turgani haqidagi xabarni e`lon qildi.
“Vedemosti”ning davriyligi ham barqaror emasdi. U mihim voqealar munosabati bilan yoki Pyotr I hoxishiga qarav chiqarilardi. Masalan, 1703 va 1704-yillarda gazetaning 39 tadan soni chiqqan bo’lsa islohotlar va harbiy yurishlar ancha susaygan 1717-yili 3 ta, 1718-yilda esa bor yo’g’i 1 ta soni chiqqan, islohotlar va harbiy yurishlar ancha susygan . faqatgina 1728-yilga kelib Rossiyada 1-muntazam gazetani chiqarish yo’lga qo’yildi. Shu yili “vedemosti” gazetasini nashr etish Rossiya Fanlar akademiyasi tasarrufiga o’tgandan keyin uning nomi “Sank-Peterburgskiye vedemosti” deb o’zgartirildi. Doimiy davriy nashrga aylangan bu gazeta haftada ikki martaba seshanba va juma kunlari ciqib turdi va uzoq vaqt Rossiyaning yagona gazetasi bo’lib. Mashur rus olimi Lomonosov 1748-1751-yilyillar oralig’ida uning muharriri sifatida faoliyat ko’rsatgan.
1756-yil 26-aprelda Moskva davlat qoshida “Moskovskiye vedemosti” gazetasining ilk soni chop etildi. 1755-yil ning yanvarida Lomonosov va boshqa olimlarning tashabbusi bilan Rossiya Fanlar akademiyasining “Ejemesyachniye soch sochineniya” jurnali dunyo yuzini ko’rdi. Oradan ko’p o’tmay Rossiyada ilk susisy nashrlar paydo bo’la boshladi. 1759-yilning yanvarida Peterburg kadetlar korpusi o’qituvchilari hamda bitiruvchilarining “Prazdnoye vremya” jurnallari nashrdan chiqdi.
1760-yillar boshidan 1780-yillarning o’rtalariga qadar Rossiya jurnalistikasi tarixida o’zida xos oldin davr bo’ldi.
O’zbekiston gazetalaridan biriga kelib to’xtaladigan bo’lsak “Xalq so’zi” (rus tilida “Narodnye slovo”) – ommaviy ijtimoiy siyosiy gazeta. Muassisi O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisi va Ozbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi 1991-yil 1-yanvardan chiqa boshlagan. Haftada 5 marta o’zbek va rus tillarida chop tiladi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, uning organlari, Vazirlar mahkamasi hamda hokimiyat organlari faoliyatini, mamlakatimizda va xorijda ro’y berayotgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ma`naviy axloqiy jarayonlarni xolis va beg’araz yoritish tahririyatning asosiy vazifasi hosiblandi. Mustaqillikni avaylab asrash, mustahkamlashning asosiy sharti fuqarolarning siyosiy ongini oshirish, bir butun millat, xalq sifatida shakllantirish, Vatanga muhabbat, ajdodlarimizning qahromonona an`analariga sadoqat ruhida tarbiyalash, hurfikrlik, milliy iftixor, vatanparvarlik erkinlik va ozodlikni eng ulug’ ne`mat deb bilish gazetaning muhim yo’nalishidir.
Gazeta vazirliklar, idoralar, korporatsiyalar, konsernlar, kompaniyalar, qo’shma korxonlar, chet el vakolatxonalari va boshqa muassasalar bilan kelishuv va shartnomalarga muvofit faoliyatning turli sohalariga oid axborotlarni, davlat, tijorat tizimlari va xususiy shaxslarning reklama hamda e`lonlarini bosib chiqaradi. Asosiy ruknlarni: “Kuchli davlatdan-kuchli jamiyat sari”, “Oliy Majlisda” “Parlament nazorati” “Farmon va ijro” “ogohlik” “buguninng gapi” “islohot odimlari” “Ta`lim va islohot” “Dolzarb mavzu” “olam nafasi” “bir xat izidan” va boshqa adadi 34000(2004). Bosh muharrir A. Usmonov (1997)
Har qnday jurnalistik asar o’zining muayyan tuzulishi va tarkibiga ega. Tuzilish ko’proq shaklga taalluqli bo’lsa (kirish, asosiy qism, xulosa, matnda qo’llanilgan belgilar soni va hajmi), tarkibi bevosita matn mazmuniga aloqador bo’lgan komponentlardan iboratdir. Jurnalistikaning asosiy kuchi, avvalo uning ishonchliligi hamda isbotliligi bilan belgilanadi. Journalist uchun u qanday janrda yozmasin, 3 asos juda muhim; Rus piblisisti V, Agronovskiyning tarificha: “Fakt, fikr, so’z bular journalist ijodini tashkil qiladi, ularni jurnalistikaning ustunlari deb ayata olamiz. Fakt journalist ijodining asosi, fikr uning motori, so’z esa ko’rilish ashyosi. Aynan ana shu uchlik jurnalistikaning yuragini tashkil qilasi, bular bo’lmasa, jurnalistika ham mavjud bo’lmaydi.”
Agar biz jurnalistikani piramida deb oladigan bo’lsak, uning ko’rinib turgan uchi mavzu bo’lsa, suvning ostidagi ko’rinmaydigan, ammo uning harakatga keltiruvchi asosiy tomonlari fakt va fikrdir. Journalist materialini mukammal va o’qishli chiqishininng belgisi ana shu uch asosga tayanib, yozmoqchi bo’lgan jurnalistik asarning konsepsiyasini ishlab chiqishi kerak bo’ladi.
Jurnalistik asarning ishonchliligi va haqqoniyligini ta`minlaydigan muhim komponentlardan biri bu – faktdir. Fakt so’zi lotin tilida factum “qilingan, sodir bo’lgan” degan ma`nolarni anglatadi. Olimlar bu tushunchaning ontologik va gnesologik xusissiyatlari va ular orasidagi jiddiy farqni o’rganganlar. Ontologik ma`noda fakt - ” mavjudlik birligi, kuztish mumkin bo’lgan, ammo inson tafakkurida mustaqil holda mavjud”: Gnosologik ma`noda – “tafakkur ko’rinishi, reallikning yakka aksi”
V. Groxovning fikricha, sodir bo’lgan voqea ontologik fakt bo’lsa, ushbu faktning inson miyasida aylanib, fikr uyg’otishi gnosoligik fakt deyiladi. Reportyor bazi hodisalarni yashirgan ontologik fakt ma`lum ma`noda ko’pincha ishonarli bo’lishi mumkin.
Demak, oddiy qilib aytganda, fakt bu journalist o’z materialida qo’llaydigan hujjatli asos, ma`lumot. U orqali journalist aytmoqhi bo’lgan fikrini isbotlash orqali mavzuni ochiq beradi.
Journalist nazariyasida faktga juda ko’p tariff berilgan. Masalan, A Rakitov “fakt” ning ahamiyati kata ekanligi ta`kidlagan holda uning eng keng tarqalgan uchta muhim belgisini ajratib ko’rsatadi: “haqiqat”ning sinonimi, “voqae”ning sonimi, tajribadan olingan empiric natijalar haqida statistic ma`lumotni o’zida ifoda etuvchi o’ziga xos tur. Fakt universal tushuncha ekanligini ta`kidlamoq zarur. U g’oya, uammo, ziddiyat, dalil, obraz, detal, paradox, ramz bo’lishi ham mumkin. Bu faktning murakkab va beqaror tushuncha ekanligni ko’rsatadi. Shuning uchun undan foydalanisha, uni qo’llashda aql bilan yondashish talab etilafi. Faktning butunligiga putur yetkazmasdan, unga hech narsa qo’shmasdan, omasdan, bo’rttirmasdan, tgemasdan, umuman olganda unga mahorat bilan yondashish faktning sifatini belgilaydi.