Axborot kutubxona texnologiyalari pedagogik innovatsiyalar, professional

Aylanuvchi kartotekalar bu vertikal yoki gorizontal o‘qlar atrofida aylanuvchi 
barabanlar bo‘lib, ularning seksiyalariga kartalar yoki hujjatlar solingan yig‘ma jildlar 
joylashtiriladi. Ularning afzalligi shartli doimiy va kam o‘zgaradigan axborotlarni 
saqlanishidadir. Vertikal o‘qli kartotekalar axborot-kutubxonalarning ma’lumot uchun 
xizmatlarida, gorizontal o‘qli kartotekalar esa xodimlarning ish joylarida ishlatishga 
mo‘ljallangan. 
Aylanadigan kartotekalarning boshqa ko‘rinishi ham bo‘lib ularda sterjeniga 
ma’lumotli kartalar mahkam o‘rnatilgan bo‘ladi. Bu tipdagi kartotekalardan, odatda, 
axborot-kutubxona kataloglarida ommaviy foydalanish uchun ishlatiladi. Ikkala 
ko‘rinishdagi aylanuvchi kartotekalar ba’zida avtomatlashtirilgan qidirish mexanizmlari 
bilan jihozlanadi.
Avtomatlashtirilgan kartotekalar jumlasiga elevatorli va rotorli kartotekalar kiradi.
Elevatorli kartotekalar. Elevatorli kartoteka operatorning ish joyiga rolikli 
zanjirga osilgan kartali yoki boshqa hujjatli tarnovlarni (yashiklarni) avtomatik 
uzatishni tashkil qiladigan qurilmadir. Tarnovlarni uzatish boshqarish pultidan 
teriladigan ish joyi manziliga (kodiga, identifikatoriga) mos ravishda amalga oshiriladi. 
Elevatorli kartochkalar sig‘imi katta – 500 mingtagacha kartochkani joylashtirishga 
mo‘ljallangan.
Rotorli kartotekalar hujjatlar uchun tarnovli aylanma tokcha – seksiyalarga egadir. 
Ular aylanadigan barabanli kartotekalarni eslatadi, lekin avtomatik boshqarish pultida 
terilgan manzil bo‘yicha foydalanuvchiga kerakli tarnov olib kelinadi. Rotorli 
kartotekalarning sig‘imi kartochkalarning shakli bilan aniqlanadi va 10–75 ming donani 
tashkil etadi.
Perfokartali kartotekalar. Chetlari perforatsiyali kartalardagi kartotekalar yengil 
mexanizatsiyalashgan qidirish imkonini beradi. Chetlari perforatsiyali karta qalin 
qog‘ozdan yasalgan to‘g‘ri to‘rtburchak ko‘rinishiga ega bo‘lib, hamma chetlari bo‘ylab 
bir xil teshiklar o‘yib chiqilgan: har bir pozitsiyada bir yoki bir nechta (ko‘pincha 
ikkita) teshik. Qidirish kodini o‘rnatishda kartaga mos teshiklarni perfokarta chetidan 
ajratib turuvchi katakni qirqish amalga oshirilib, natijada ochiq tirqish (yoriq) hosil 
bo‘ladi. Perfokartaning teshiklardan xalos bo‘lgan markaziy ma’lumot maydoniga 
hamma kerakli hujjatlar nusxalash yoki qo‘lda yozish usuli bilan kiritiladi. Kerak 
ma’lumotli kartani topish to‘g‘rilangan kartalar dastasidagi qidirilayotgan kodga mos 
keluvchi teshikka o‘qni sanchib olish va dastani silkitish bilan amalga oshiriladi. 
Silkitishda kerakli perfokartalar dastadan tushib qoladi. Bu jarayon yordamida 6–7 ming 

---

kartaga ega bo‘lgan to‘plamdan 5–6 belgi bo‘yicha bizni qiziqtirgan kartalarni osongina 
tanlab olish mumkin. Perfokartaning ma’lumot maydoniga tez-tez hujjatlarning 
mikrofotokopiyasi kiritiladi.
Bu keng tarqalgan va samarali mikrofilmlashtirilgan hujjatlarni saqlash tizimlari 
yordamida ma’lumot qidiruv ishlarini samarali yo‘lga qo‘yish imkonini beradi.