Axborot tizimlari nazariy asoslari magistratura mutaxassisliklari uchun o

Berilganlar bazasi bilan ishlash. Microsoft Access bilan ishlashda 
birinchi qadam berilganlar bazasini yaratish hisoblanadi. Ish dasturni 
ishga tushirishda ochiladigan Microsoft Access muloqot oynasidan 
boslanadi. Agar tayyor berilganlar bazasi mavjud bo„lsa, Открыть 
базу данных (Open an Exieting Database) qo„yilmasi tanlanadi va 
muloqot oynasidan zarur berilganlar bazasi fayli tanlanadi. 
Yangi berilganlar bazasi bo„sh bo„ladi, ya‟ni unda hech qanday 
obyekt bo„lmaydi. Bazaning har bir obyekti foydalanuvchi tomonidan 
yaratiladi. 
Master (Мастер) yordamida berilganlar bazasini yaratish uchun 
Access muloqot oynasida Запуск мастера qo„yilmasi tanlanadi va OK 
tugmasi bosiladi yoki Файл / Создать (File / Create) buyrug„i 
bajariladi. Bulardan tashqari [Ctrl]+[N] klavishlar kombinatsiyasi yoki 
anjomlar panelida Создать базу данных (New Database) tugmasidan 
foydalanish mumkin. 
Tanlangan usuldan qat‟iy nazar, Access Создание (New) muloqot 
oynasini ochadi. Базы данных qo„yilmasi yordamida zarur master 
tanlanadi. Agar qandaydir berilganlar bazasi masteri tanlansa, 
Просмотр (Priviev) sohasida grafik tasviri hosil bo„ladi. Accessda turli 
maqsadlar uchun mo„ljallangan kolleksiyani (Музыкальная коллекция 
(Music Collectoin), Фотоальбом (Picture Library), Каталог 
видеозаписей (Video Collektoin)) boshqaruvdan buxgalterlik kitoblarini 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

52 
yuritishgacha (Основные фонды (Asset Tracking), Личное имущество 
(Inventory Control)) bo„lgan berilganlar bazasi masterlari mavjud. 
Berilganlar bazasini yaratish boshqa barcha hujjatlardan farq qiladi – 
ishning katta qismi kompyuterda emas, balki Accessni ishga tushirishdan 
avval bajariladi. Berilganlar bazasini rejalashtirish bir necha ketma-ket 
bosqichlardan tashkil topgan. 
Birinchi bosqichda (maydon mazmunini aniqlash) berilganlar 
bazasiga qanday axborotli maydonlar kiritilishi aniqlanadi. Bu 
bosqichda rejaning elektron variantini yaratish va boshqarish uchun 
Worddan foydalanish mumkin. Bunda ishlashda kerak bo„ladigan barcha 
elementlarni ko„rsatishga harakat qilish zarur. Masalan, kitoblar haqida 
ombor yaratishda kitob nomi, muallifi va mavzusi kiritilishi aniq. 
Ammo, chiqarilgan yili, matbaa nomi, rasmlari soni, sahifalari soni, 
narxi (agar zarur bo„lsa – boshqa davlatlardagi narxi), muqova turi va 
h.k.larni ham qo„shish mumkin. 
Ikkinchi bosqichda (maydonlardagi axborot turini aniqlash) har bir 
maydonda saqlanuvchi axborot turi aniqlanadi. Access bir necha 
variantlarni taklif qilsa ham, odatda matn, son va vaqt orasida tanlashga 
to„g„ri keladi. 
So„ngra berilganlar bazasi tarkibi rejalanadi. Ya‟ni, berilganlar 
bazasida maydonlar qanday tashkillashtirilishi kerak? Maydonlar jadval 
bo„yicha qanday va qaysi tartibda joylashishi hal qilinadi. 
Agar bir qator yozuvlarda axborot ayrim maydonlarda takrorlansa, 
bu maydonlarni alohida jadvalga joylash va bog‘lanish o‘rnatish zarur. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

53 
Bu omborning hajmini kamaytiradi va ma‟lumotlar aniqligini oshiradi. 
Masalan, bir matbaaga tegishli ko„plab kitob mavjud bo„lsa, axborotni 
takroriy kiritish o„rniga Matbaa deb nomlanuvchi jadval yaratish 
maqsadga muvofiq va har bir matbaaga kod belgilanadi. So„ngra 
Kitoblar jadvalida kitob va matbaa o„rtasida bog„lanish o„rnatish uchun 
kodini kiritish kifoya. 
Maydonlarni tashkillashtirish va ularni bir yoki bir necha 
jadvallarga taqsimlash, hamda bog„lanishlar yaratish normallashtirish 
deyiladi. 
Jadvalda har bir yozuvni aniqlovchi bir yoki bir necha maydon 
birlamchi kalit yoki indeks deb nomlanadi. Indeksning mavjudligi 
yozuvlarni tez saralash va topishda Accessga yordam beradi. Birlamchi 
kalit sifatida foydalanuvchi maydon avtomatik ravishda tartiblanadi. 
Birlamchi kalit va indekslar rejalashtirishning bir qismi bo„lishi 
zarur va ular odatda jadval yaratishda ko„rsatiladi. 
Access muhitida berilganlar bazasining boshqa obyektlari bilan 
ishlashda yangi jadvalni yaratishni osonlashtirish uchun jadval 
masteridan foydalanish mumkin. Jadval masteri biror berilganlar bazasi 
shabloniga asoslangan yangi jadval yaratish bosqichida ketma – ket siz 
bilan birga bo„ladi. Siz ishlamoqchi bo„lgan ma‟lumot turiga mos 
jadvalni topasiz va zarur maydonlarni tanlaysiz. Jadval masteri 
yordamida yangi jadval yaratish quyidagicha amalga oshiriladi. 
Berilganlar bazasi oynasida Таблицы (Tables) qo„yilmasiga o„tiladi 
va Создать (New) tugmasi bosiladi. Access Новая таблица (New 
Table) muloqot oynasini ochadi. 
Новая таблица muloqot oynasi ro„yxatidan Мастер таблиц 
(Table Wizard) tanlanadi va OK tugmasi bosiladi. Access Jadval 
masterining birinchi muloqot oynasini ochadi. 
Образцы таблиц ro„yxatini varaqlab, kerakli bo„lgan jadval 
tanlanadi. Bizning misolda Заказы (Orbers) jadvali tanlangan. 
Образцы полей ro„yxatidagi ma‟lumotlar ko„rib chiqiladi. Yangi 
jadval uchun kerakli maydonlar tanlanib, Поля новой таблицы (Fields 
In My New Table) ro„yxatiga ko„chiriladi. 
Ro„yxatga qo„shilgan maydonlar nomini o„zgartirish mumkin. 
Buning uchun u tanlanadi va Переименовать поле (Rename Field) 
tugmasi bosiladi. Access yangi nom kiritish uchun kichkina muloqot 
oynasi ochadi. Yangi nom kiritilgandan so„ng OK tugmasi bosiladi. 
Maydonlar tanlab bo„linganidan so„ng, Далее (Next) tugmasi 
bosiladi. Jadval masterining ikkinchi muloqot oynasi ochiladi. Jadvalga 
nom kiritilib, Далее tugmasi bosiladi. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

54 
Agar berilganlar bazasi bir necha jadvaldan iborat bo„lsa, boshqa 
jadvallar bilan bog„lanish muloqot oynasi ochiladi. Bunda yaratilayotgan 
jadval bilan berilganlar bazasida mavjud bo„lgan ixtiyoriy jadval bilan 
aloqa o„rnatish mumkin. Jadvaldan aloqani o„chirish yoki o„zgartirish, 
qo„shish uchun ro„yxatda aloqa tanlanadi va Связи (Relationships) 
tugmasi bosiladi. 
Jadval masteri so„nggi oynasi jadval yaratilgandan so„ng qanday 
ishlar qilmoqchi ekanligingizni ko„rsatish imkonini beradi: 
jadval tarkibiga o„zgartirishlar kiritish; 
jadval rejimida ma‟lumotlar kiritish; 
ma‟lumotlar kiritish uchun Masterdan forma yaratishni talab 
qilish. 
Agar ma‟lumotlarni klaviaturadan kiritmoqchi bo„lsangiz, Accessga 
forma yaratishni yuklang. Buning uchun kerakli ko„rsatkich tanlanadi va 
Готово (Finish) tugmasi bosiladi. Master jadval yaratishni tugallaydi. 
Jadvalning har bir maydoni o„z xossasiga ega. Xossa maydondagi 
ma‟lumotlarni chiqarish, ularga ishlov berish, axborotning saqlanish 
usullarini aniqlaydi. Ular tarkibiga: maydon nomi, ma‟lumot turi, va 
boshqa bir qator parametrlar (masalan, maydon o„lchami, formati, 
inzosi) kiradi. Agar kursor matn maydoni xossasida tursa, Access 
oynaning o„ng quyi burchagida berilgan xossa haqida axborot chiqaradi. 
F1 klavishini bosish bilan ko„proq axborot olish mumkin. Access 
jadvalida har bir maydon uchun ma‟lumot turi tanlanishi lozim. 
Ma‟lumot turini berish yoki o„zgartirish uchun zarur maydonning Тип 
данных ustunida sichqoncha klavishi bosiladi va ochiluvchi ro„yxatda 
yangi tur tanlanadi. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

55 
Access maydonlari turlari