Axmadqulov Zokirjon Farxodjon-o’g’li

NH
3
:H
3
PO
4 
1 – rasm. Ammoniy fosfatlar to’yingan suvli eritmalari ustidagi ammiak bosimining 
NH
3
:H
3
PO
4 
molyar nisbatiga bog’liqligi. 
 
 
2 – rasm. 65-75°C haroratdagi Ammoniy fosfatlar to’yingan eritmalari pH qiymatining 
NH
3
:H
3
PO
4 
molyar nisbatiga bog’liqligi. 
To’yingan suvli eritma ustidagi ammiakning muvozanatli bosimi 
NH
3
:H
3
PO
4
molyar nisbatiga bog’liqdir (1–rasm). Unga esa vodorod ko’rsatkich – 
pH qiymati bog’liq (2–rasm), pH qiymati orqali jarayonni boshqarib turiladi. 25°C 
da NH
3
:H
3
PO
4
molyar nisbati 1,45 ga yaqin bo’lgan to’yingan eritma maksimal 
zichlik va qovushqoqlikka ega bo’ladi. Suspenziya tarkibining o’zgarishi ularning 
NH
3
 
b
o
si
m
i,
 K
P
a
 

---

7 
suyuq fazalarining qaynash haroratiga katta ta’sir ko’rsatadi, buni konsentrlash va 
suvsizlantirishning optimal tartib (rejim) larini tanlashda e’tiborga olish lozimdir. 
1.2. Monoammoniyfosfat va diammoniyfosfat ishlab chiqarish. 
Termik fosfat kislotadan olinadigan ammoniy fosfatlari yuqori tozalikka ega 
va asosan, oziq-ovqat, farmasevtika sanoatlarida va boshqa maqsadlar uchun 
ishlatiladi. Termik kislotada 77% dan ortiq H
3
PO
4
bo’lmaydi. Boshlang’ich 
kislotaga kristallantirish bosqichida qoladigan eritma aralashtiriladi va uni 
NH
3
:H
3
PO
4
molyar nisbati ~1 ga teng bo’lguncha neytrallanadi, hosil bo’lgan 
monoammoniyfosfat suspenziyasi qo’shimcha kristallanishi uchun sovutiladi; 
so’ngra kristallar filtrlanadi, quritiladi, eritma esa reaktorga qaytariladi. 
Kristalli diammoniyfosfat olish ikki bosqichda o’tkaziladi, chunki barcha 
ammiakni birdaniga berilishi hisobiga massa kuchli darajada qiziydi va juda quyuq 
suspenziya hosil bo’ladi, bu esa ammiakning yo’qotilishiga olib keladi. Termik 
kislota (47-48% P
2
O
5
) NH
3
:H
3
PO
4
 0,7 nisbatgacha neytrallanadi, suspenziya 
kristallanish siklidan qaytgan 
eritma bilan 
aralashtiriladi va 
vakuum 
kristallizatorga yuboriladi, u yerda yetarli darajagacha ammoniylanadi. Sovutilgan 
suspenziya quyultiriladi, sentrifugada diammoniyfosfat kristallari ajratiladi va 
to’g’ri oqimli barabanli quritgichda quritiladi. 
Jarayonni bitta bosqichda ham amalga oshirilishi mumkin. Bunda 75-85% li 
termik fosfat kislota va ammiak gazi ichida kristallanish siklidan qaytarilgan 
eritma bo’lgan saturatorga muntazam berib turiladi. Reaksion massa orqali havo 
purkalishi natijasida suvning bug’lanishi hisobiga haroratni 60-70°C da ushlab 
turiladi. Saturatorda hosil bo’ladigan diammoniy kristallari sentrifugaga 
suspenziya tarzida chiqariladi, unda ajratiladigan eritma saturatorga qaytariladi. Bu 
jarayonning va saturatorning sxemasi xuddi ammoniy sulfat olishdagi kabi bo’ladi. 
Ekstraksion 
fosfat 
kislotani 
neytrallashda 
cho’kmaga ajraladigan 
qo’shimchalar tayyor mahsulot tarkibida qoladi, uni ifloslantiradi va asosiy 
komponentlar miqdorini kamaytiradi. Ekstraksion fosfat kislotadan nisbatan toza 
mahsulot olish uchun neytrallanish jarayonini ikki bosqichda o’tkazish mumkin. 

---

8 
Birinchi bosqichda bug’latilmagan kislota pH  44,5 gacha neytrallanadi, 
bunda qo’shimchalarning ko’p qismi cho’kmaga ajraladi, so’ngra ularni asosiy 
eritmadan ajratiladi. Filtrlangan cho’kma 5-6% namlikkacha quritiladi va u 
antipiren sifatida ishlatilishi mumkin. Cho’kma tarkibida 5% NH
3
va 30-35% 
o’zlashadigan shakldagi P
2
O
5
bo’ladi. Agar ekstraksion fosfat kislotada magniy 
ionlari (masalan, uni Qoratog’ yoki Qizilqum fosforitidan olingan) bo’lsa, unda 
birinchi bosqich neytrallanishdan magniyammoniyfosfat NH
4
MgPO
4
cho’kmaga 
tushadi, uni ajratib olish va quritish natijasida azotning sitratli eruvchan shakldagi 
azotli-magniyli o’g’iti sifatida iste’molga chiqarilishi mumkin. 
Tarkibida, asosan, monoammoniyfosfat bo’lgan eritma vakuum ostida 34- 
36% P
2
O
5
bo’lguncha bug’latiladi. Tozalangan va qisman neytrallangan eritmani 
bug’latish, oldindan fosfat kislotani bug’latilishiga nisbatan anchagina sodda va 
korroziyalanish kam bo’ladi. Chunki fosfat kislota bug’latilganda bug’latish 
jihozlarining qizdirish elementlariga quyqa o’tirib qoladi, kuchli kislotali muhitda 
va yuqori haroratda korroziyalanish tezlashadi. Bug’latilgan tozalangan eritma 18- 
20°C gacha sovutilib, monoammoniyfosfat olinadi. Cho’kmaga tushgan kristallar 
sentrifugada ajratiladi va quritiladi. Eritma esa bug’latish sikliga qaytariladi. 
Diammoniyfosfat olish uchun bug’latilgan monoammoniyfosfat eritmasi 
ikkinchi bosqichda pH  8 gacha qo’shimcha ammiak bilan to’yintiriladi. Ammiak 
yo’qotilishining oldini olish uchun to’yintirish 80
O
C dan past haroratda o’tkaziladi. 
So’ngra diammoniyfosfat eritmasi kristallantirishga yuboriladi, sentrifugalanadi va 
ajratilgan 
diammoniyfosfat 
quritiladi. 
Diammoniyfosfatdan 
ammiakni 
yo’qotilishini va monoammoniyfosfatga aylanishini oldini olish uchun uni 60
O
C da 
quritiladi. Monoammoniyfosfatning quritilishi esa 100-110
O
C gacha o’tkazilishi 
mumkin. Sxemasi 3–rasmda tasvirlangan qurilmada termik fosfat kislotadan ham, 
Ekstraksion fosfat kislotadan ham mono- yoki diammoniyfosfat ishlab chiqarilishi 
mumkin. 

---

9 
3 – rasm. Ammoniy ortofosfatlari ishlab chiqarish uchun qurilma sxemasi: 
1 – birinchi bosqich saturatori; 2 - quyultirgich; 3,9 – sentrifuga; 4 – issiq suv uchun bak; 5 – 
birinchi bosqich cho’kmasi uchun barabanli quritgich; 6 – ammoniy fosfat eritmasining yig’gichi; 7 
– ikkinchi bosqich bug’latish tizimi; 8 – mono- yoki diammoniyfosfat uchun kristallizator; 10 – 
ikkinchi bosqich saturatori; 11 – kristallanish siklidan qolgan eritma yig’gichi; 12 – mono- yoki 
diammoniyfosfat uchun quritgich.