Ayev В. Ch., ndKirish «inson resurslari iqtisodiyoti» fanining predmeti va mazmuni L l. Inson resurslari to‘g’risida tushuncha

91

yordamchi va xizmatchilarga (kichik xizmat ko'rsatuvchi, shogirdlar, qo‘riqchilar);

• 
  haqiqatdagi faoliyat tavsifi bo‘yicha (ish turi) ular egallagan lavozimiga ko'ra bo‘linadi;
  
• 
  texnologik jarayonda qatnashish tamoyili bo'yicha: mahsulot ishlab chiqarishdagi ishchilar asosiy va yordamchiga, xizmatchilar, rahbarlar, mutaxassislarga va texnik hodimlarga (boshqa xizmatchilarga);
  
• 
  ish muddati bo'yicha doimiy, vaqtinchalik va mavsumiy ishlovchilarga.Moddiy ishlab chiqarishdagi ishlovchilar ikki guruhga bo'linadilar: a) asosiy faoliyatda band bo'lgan xodimlar;
  

b) asosiy faoliyatda band bo'lmagan xodimlar. (26)

8.2. Inson resurslarining tarkibi bo'yicha salmog’ini aniqlash tartibi

Son jihatidan xodimlarga bo'lgan talabni aniqlash vazifasi ma’lum vaqt davomida ishlovchilar sonini hisoblashdan iborat. Xodimlardan foydalanish samaradorligini tahlil qilish uchun xodimlar soni ko'rsatkichini ko'rib chiqish kerak. O'zbekiston Respublikasining «Korxonalar to'g’risida»gi Qonuniga muvofiq korxona xodimlar sonini, ularning kasb malakasi tarkibini o'zi aniqlaydi
va shtatlar jadvalini tasdiqlaydi.
Ro'yxat bo'yicha sanoat ishlab chiqarishi xodimlari (SIX) soni doimiy, davriy, bir yoki undan. ko'proq vaqtga vaqtinchalik ishga qabul qilingan korxonaning hamma ishchilari (SI), rahbarlari (SR), mutaxassislari (SM), boshqa xizmatchilarini (SX) o'z ichiga oladi.

SIX = SI +SR +SM +SX

Ro'yxatdagi ishlovchilar soniga haqiqatda ishlayotganlar, xizmat safa.ridagilar, mehnat, homila va tug’ruq bo'yicha ta’tildagilar, davlat va jamoat vazifalarini bajarish tufayli ishga chiqmaganlar, kasalligi va ma’muriyat ruxsati bilan ishga kelmaganlar, agar ularning o'rni, shtat bo'yicha saqlangan boisa, ular jumlasiga kiradi.
Ma’lum vaqt ichida ishlovchilar sonini hisoblash uchun o'rtacha ro'yxat bo'yicha ishlovchilar soni ko'rsatkichidan foydalaniladi. Bunda o'rtacha mahsulot ishlab chiqarish, o'rtacha ish haqi, o'rtacha daromad, kadrlar oqimi va ulardan foydalanish intensivligi kabi ko'rsatkichlarni tahlil qilish zarur. Bir oydagi o'rtacha ro'yxatdagi ishlovchilar soni (S) oyning bayram va dam olish kunlarini qo'shgan holda har bir ish kuni bo'yicha ro'yxatdagi ishlovchilar yig’indisini oydagi ish kuniari soniga boiinib, aniqlanadi:
So = £ Sui
: < i
Bu yerda: Sui - oyning har bir ish kunida ro'yxatdagi ishlovchilar soni;
92

Bu oicham ishlab chiqarish rejasining bajarilish darajasiga nisbatan to‘g’rilangan rejadagi va haqiqatdagi son o'rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. M asalan, ishlovchilar soni va ishlab chiqarish hajmi o'zaro to ‘g’ri proporsionaldir. Quyidagi misolda tovar mahsuloti ishlab chiqarish rejasi 98%ga

bajarilgan. Bu yerdan ishlab chiqarish hajmi uchun talab qilinadigan ishchilarni
quyidagicha aniqlaymiz: reja bo'yicha ishchilar sonini mahsulot ishlab chiqarish rejasini bajarganlik foiziga ko'paytiriladi va 100 ga bo'linadi
(710 x 98 : 100 = 696)
Nisbiy o'zgarish 709 — 696 = 13 nafarga teng. Shunday ekan, berilgan ishlab chiqarish hajmida ortiqcha ishchilar 13 nafarni tashkil qiladi. Quyida biz 8.2-jadval ma’lumotlaridan foydalanib, xodimlar tarkibini tahlil qilamiz.