Azbrbaycan şifahi xalq bdbbiyyati
Download 2.85 Kb. Pdf ko'rish
|
da çeşid-çeşid tören -
marasimlarin va onların ayin l a r inin, an vacibi isa nağmelerinin ortaya çıxması ila naticalanmişdir. Ta eskidan üzü bi z a s a r ı d aşıd ı q lan mana, mazmun xüsusiyyatlarina göra mar a s im l a r iki bölgüda tasnif o l u n mu ş d ur: taqvim, yani mövsüm marasimleri va aila-maişat marasimlari. Har bir xalqın hayat ı anlaması tecrübesinin barı tak formalaşan ister mövsüm, İstarsa da aila-maişat marasimlerinin bir-birina uyğun, oxşar cizgilari ila yanaşı, milli çalariara bürünan yönlari da çoxdur. Sözsüz, bu 6 da s a b a h si z deyil. Belli olduğu üzra, h ar bir marasim va b u marasimin ayini, sözü, nağmasi aid olduğu xalqın hayatını, yaşayışını, dolanacağını, sosial-siyasi görüşlerini, tabiat va caroiyyatda q a r ş ıla şd ıq l ar ı na baxışının, mün as i b at i n in ayrı-ayrı m a q a m l arın ı dürüst biçimde ehtiva edir. Bundan savayı, m a r as i ml a rd a , marasimlarİn ayin, n a ğ m a l a ri n d a , xalqm k e ç d i y i tarixi yolun, onun po e t ik tafakkürü ila bağlı çox-çox m a t l a hl arİ n da i zle ri , alamatleri qorunub yaşayır. Mövsüm marasirnlari, sözsüz ki, ilin fasillerinin konkret çağlan ila il gi li keçirilir. Va ma ras i mlar d a icra olunan ayinlar, oxun u la n n a ğ m a l a r zamanın, vaxtın t a y ine dic i faktı fövqüna qalxır. Ham da bu m a r a s i m l a r yena da daha çox amakla, tasarrüfatla b ağ l ı şekilde İcra olunur. Bunun bela olunmasına aydınlıq getirmak üçün misallar vermeyi gerekli b i l i rik . Bela k i , ev tikmak, yurd s a l m a q ve n a s l i n artması ila köçari vardiş öz ye r i ni tedricen oturaq hayata güzaşta g e tm ali olur. Maskan isa, asasan, ta sarrüfat üçün daha f ay d a l ı sayılan münbit torpaqlarda, suya yaxın arazi l a r d a salınır. Amma zaman k e ç d i k c a naslin dotanacağı üçün yararlı akin sahaleri azlıq taşki l edir. Odur ki, ehtiyacın ödenişi üçün bol su q a y naq larından hala garayinca istifada e t me k s a r i ştas i az olan ac d a d l a n mı z ç a y , gö l s a h i l l e r i nd a n u zaqlarda - d a m y a torpaqlarda a ki n - bi ç inla ma şğul ol maq ma c b u r i yy at in d a qaldıqda a r t ı q üm i d i ni yağ ış la b a ğ l am a l ı olur. İl quraqlıq keçib m a h s u l un talaf olmaq qorxusu yarandıqda i s a adamlar ya ğış çağırınağa va bu mü nas ib e t la merasim keçirmaya, ayinlar icra e t m e y a , n a ğ m ele r oxumağa b a ş la y ı r la r . Harnin n a ğm e l er d a n birinda deyilir: Yandı torpaq qupquru, Suya saldım dupduru, Y ağ yağışım, çoxlu yağ Çöllar oldu qupquru. Y axud, a k in - b i ç i n üçün çox yağması ila a rt ı q felakete çevrilmiş yağışa qarşı mübariza balgesi tak adamlar g ün eş i kömaya ça ğırm ı ş , "Günaşi de vat" marasiınİ keçirmişlar ki , bu m ar as i m in da nağmalari çoxçeşidlidir. Azarbaycanda q�şın b i t m es i , yazın başlanması ila ilgili olan marasim larİn sayı çoxdur. Umwnilikda götürsak eski çağlarda ilin bütün fasille r in a münasibat bela ifade olunmuşdur: Üçü b i z e yağıdı, Üçü cannet bağıdı, Üçü y ı ğ ı b getiri, Üçü vurub dağıdı. Göründüyü tek, ilin d ör d faslini saciyyalandiran bu ö rn a kd e qış "ya ğı", başqa sözle, düşman, y a z " c e nn e t ba ğı ", yay bolluq, fı r a van l ı q , bara kat g a t i r a n, payız olan-olmazı tükaden adlandırılır. B ur a da daha dayerli 7 olan odur ki, örnakde adamlarımızın animist tesavvürlare inanınalannın tarixi aks olunmuşdur. Bu yön qışın Böyük çillesinin başlanğıcında sama ni halvası bişirilan zaman söyleDilan nağmada de özünü qorumuşduı': Samani, saxla mani, İlda göyarderam seni. Samaniye saldım badam, Qoymurlar bir barmağ dadam. Samanİ, bezana gelmişam, Uzana-uzana galmişem. Qış faslinin IGçik çillesi soyuqluğu, boran, tufanı ile seçilir. Bu çilla nin " Xıd ı r nabi" adlanan ilk ongünlüyü, ümumiyyetla, nainki faslin, ilin an sert, dondurucu çağı sayılır. 8bes yera deyilmir ki, "Xıdır girdi qış gir di, Xıdır çıxdı qış çıxdı". "Xıdır nabi" merasimine, adatan, çillanin ilk günündan hazırlıq başla nır. Buğda qovrulub ald aş ında (kirkira) qovut çekilir. Qaynadılmış yu murtalar gün eşin , yazın simvolu sayılan q ırmızı , san, yaşıl ranglarla bo yandır. İstilik getiren yemeklar bişirilmak üçün tadarük görülür. "Xıdır nebi"nin sonuncu gacasi, çekilmiş qovut evin "al deymamiş" küncü, bu cağı sayılan yere, yük dolabının altına qoyulur. Etiqada göra, Xıdır galib qovutun üstüne el basır va öz payını götürür. Y ena da e le inama göre be la olduqda eva bolluq, barakat gelir. Yalnız bundan so nr a, eski görüştera göre, müqeddes bilinan bu qovutdan evdekilar yeya bilarmiş. Ele qapı qapı gezen, hacalardan torba sallayan uşaqlar da: Xanım, ayağa dursana, Yük dibine varsana, Boşqabı doldursana, Xıdırı yola salsana, - oxumaqla mehz harnin qovutdan pay istayirler. aks halda: Çatma,çatma,çatmay� Çatma yere batmaya, Xıdır payın kasanin Ayağı yere çatmaya, Gece evinda yatmaya - şeklinda qarğış söyleyirlar. Sözsüz, bütün b u ay in va m a ra s im lar aslinda qışın qurtarması, yazın başlanması şerefıne geniş şakilda q ey d olunan NOVRUZ-BAHAR bay ramına bir hazırlıqdır. Xalqımızın har il böyük sevinc, farah hissi ila qar şıl a d ı ğ ı " b a y r a m - yazın başlanmasını bildiran Novruz- baha r bayramı h am da daha çox bu vaxt oxunulan n a ğm ala rin zenginiiyi ila bax ı ş ı çakir. 8 Az arbaycan marasim poeziyasının mühüm bir qismi v acib maişat ma selalari ila bağlı keçirilan marasimlada alaqedardir. Buraya, asasan, in sanın dünyaya gelmesi - doğulinasi, evlanib aile qurması, dünyasını de yişmesi daxildir. Bu marasimlarle bağlı n a ğm ele r da maişat tariximizin an mühüm öyrenilma sehifalarindendir. Bilavasite uşağın parveriş tapmasında müstasnalıq taşkil eden yüyrük beşik na ğmalari da bir çox yöndan baxışı çakir. Bu nağmeler yalnız körpani yatırmaq, aylendirmak, nazlamaq vasitasi deyil. Burada valideyn mehebbeti, körpaya ümid, inam hissiari ile yanaşı, real münasibetlerdan doğan bir çox c i ddi matlahlar da poetik şekilde ifade olunur. Misal üçün: Oxşasın dilim seni, Böyütsün elim seni; Meydanda at oynadan Bir igid görüm seni - Yüyrük-beşik nağmasinda uşağın veteninin, xalqmm igid, qehreman övladı tak boya-başa çatması isteyindan danışılırsa, Ay lay-lay, balam lay-lay, Gözal-göyçayim lay-lay, Qürbat ölke, yad ölka Arxa-kömeyim lay-lay neğmesinda qürbat diyarda, yadlar arasında doğmalar üçün hasrat çeken bir ananın övladma ümidi, istayi mehz onun körneyi ila arzuya qovuşmaq inaını ifade olunub. Kitaba daxil edilmiş örnaklerin hamısından bu kiçik hacmli yazıda da nışmaq, sözsüz ki, mümkün deyil. Amma gelin razılaşaq ki, burdakı çox saylı nümunelar bütövlükda bir yandan xalq yaradı c ı lığ ı m ı z m mühüm sa hasi ila tanış olmaq imkanını genişlandirirsa, o biri yandan va daha esaslı ise sonrakı dövr manavi medaniyyatimizin, elece de bu m adaniyyatin ayrılmaz hisselerindan olan yazılı adebiyyatimızın hansı qaynaqlara söy kanarak inkişaf edib formalaşması barada müfassal tasavvür yaradır. Bundan savayı, örnaklardaki görüş va anlayışların doğurduğu qanaat biz Azarbaycan türklarinin da dünyanın en qadim xalqlanndan olmasını söy lem aya haqq qazandınr. Bahlu/ Abdu/la Filologiya elmlari doktoru, fJmakd ar elm xadimi 9 lO HOLAVARLAR Qara ö k üz aranda, Çıxar gün qızaranda. Xodaq murada çatar, Torpaq d a n bar a l and a . Qaşqa kalim boz, ala, Ta rl aya saldım yola, Tay öküzla iş aşmaz, Öküz garak cüt ola. Dağ döşünda yatana, Gün gedar ay batana. Qara öküz qarğıyar Cütün maçın tutana. Gün d üş dü qar üstüne, Bağçada bar üstüne, Tanbal yatan öküzün Quşlar qonar üstüne. Qara kal gedar işa, Qorxum v a r bağn bişa, N ola bir bulud kala Yağış yağa, n a m düşa. İrandakı boz öküz, Qoparıbdı toz öküz, Alıb yerin canını, Çıxsın yalan köz, öküz. Öküz, öküz, xan öküz, Boynu qızıl qan öküz, Ç a k çayırı çamandan, Sana can qurban öküz. Öküzlar qoşa getdi, Güc vurdu daşa getdi, Cütün macı qınldı, Zelımatim boşa getdi. Qızıl öküzürn yeri, Qoyma şum qala geri. İti tarpan, maralım, Düşmanlar baxır bari. Gözle xoruz hanım, Kallar işda sanım. Cüta getmayen öküz Yerişindan tanım. Öküz qıyar canını, Bilmez qamçı sayım, Qayış çakan qaşqa kal İş üstünda tanım. Qara kal, ilim barı, De dardin bilim barı, Mani mağmm eyleme Açılsın dilim barı. Kotanın xodaqlan, Partlayıb dodaqları. Qarğaym kotan sınsın Dincalsin xodaqları. Boynunu men yağlaram, Yaman közü dağlaram, Tez çak, mara! öküzüm, Geri qalsan ağlaram. Öküzürn birdi manim, Taleyim kürdü manim. İki oldu öküzüm Qaraçuxam durdu manim. Başına man dolamm, Man dönüm, man dolamm. Ölma, ölma yazığam Kölganda man dolanım. ı ı 12 Öküz qayıtdı qaşdan, Ay a l l a h , saxla daşdan, Badnazar qabaqdadı Yolunu sal bu başdan. Dağların enişi var, Diki var, enişi var. Cüta gedan öküzün Özünün yerişi var. Axşamlar, ay axşamlar, Axşamlar yanar şamlar, Hara evina gedar Xodaq barda a x şam lar . Qara kal asta gedar, Dolanar, dosta gedar, Ay q ar anlı q geeada Rastabahasta ge d ar . Öküzlarim naz eylar, Quyruq bular, toz eylar. Har axşam gün batanda Kövşanda parvaz eylar. İşlak malı öyallar, Tanbalini söyallar. Öküz cüta getmasa, Qaşqasına döyallar. Qara kalim s an kedir, Öküzlardan yan gedir. Keca-kündüz işlayir Dımağından qan kedir. Qara kotan ağırdır, Öküzlarim yağırdır. Qarmax tellim çakmayir Xınalım da sağırdır. Qurd süriidan pay salır, Çoban dağa hay salır, Öküz ax-vay demakdan, Boyunduruq vay salır. Qoyun deyir: Keçi deyir: Camış deyir: Öküz deyir: İnak deyir: Çeken öküz mard olur, Çalanayana dard olur. Tanbal öküz yiyasi Xacil olur, part olur. Hola dedim düşdü qac, Köyde oynadı qırmanc. Öküzler ota getdi Qara kalim qaldı ac. Heyvanlann bahsi Man heç otdan doym aram , Payız oldu çöıiin-çöpün qoymaram, Her evi man yunum ila bazarem, Allı-güllü xalçalarım var manimi Adım 8bdülkerimdi, Qavala çekilan manim darimdi. Üç ay qışı ölmem allah karimdi, Şeytan-şeytan balalanın var manim, Qelbi-qalbi qayalarım var menimi Payız olcaq samanlığı doldurun, Yaz olanda boyunduruğu yondurun, Cüte g e tm e s e m , vurun meni öldürün, Dolu-dolu mareklerim var manim, · Buz qatığım, ağ-ağ karam var menimi Man yiyama nökaram, Üç ay qışı tövlesinde be k a ra m , Yaz olanda ç a y ı r- ç em e n s ök e ram , Ağlı-qırmızılı buğda akarem. Dolu-dolu xırmanlarım var menim, Uca-uca tayalanın var manimi Man doğanda meleram, Ahım i la dağı-daşı dalaram, Qurudumu künde-künda sereram. Dadlı-dadlı karalerim var me n i m, Gözal-közal balalanin var manim! 1 3 At deyir: Eşşak deyir: Dava deyir: Qoyun deyar: K eçi d ey a r : akinçi: Öküz: a k i nçi : 14 Yel kimi göyda uçaram, Yollar keçib dağda n- d a ğ a aşaram. İgidlarla bir maqamda yaşaram, Pahlavanlar k i mi yiyam var manim, Sarayiara oxşar dayarn var manim! Man hamıd a n fağıram, Palçığa düşanda dağdan ağıram, Çölda qalsam man yi yam i çağırram. Karonaydan yoğun sasim var monim, Atlarınan böyük balısim var manim! H eç heyvan kötürmaz manim yükümü, İkid oğlan karak çaka ipimi. arabistan içar manim südümü, Uzaq-uzaq manzillarim var manim, Dizlarİ bark nasillarim var manim! Qamımı doydur, qara quyla mani, Qamımı doydur, qora quyla mani. akinçi ila öküz Sarı öküz, sandan budu dilayim, Bir günlüyü tamam karak akasan, İstemiram axşamadak çakasan, El töhmatin üstümüza tökasan. San havaxtda manim gördün işimi, Qoymayırsan dinc saxlayım başımı. Qoyundan, keçidan ver yoldaşımı, Gör man onlar ila neca çakaram. Y axşı o Isan yi yan sani satınazdı, Y arımçıq zamida iş i yatınazdı. Haftada üç günü mala qatmazdı, Har il yanın kaviz toxum akasan. · Öküz: 8kinçi: Öküz: Öküzün y iyasi olmasın naşı, Payızda iş ladib saxlasın qışı, Belima m in m asa arvadla kişi , Boyunduruq altda quş tak s aka r am . Güca düşüb axır durarsan üze, Ay balalı, hardan tuş oldun biza? Na deyim bi q e yr a t , tanbal öküza Ölüb qurtarasan bizdan halka s an . Tanbalam, har nayam, günahımdan keç, Y ena da yaxşını y aman ından seç, Payız akdiyimi g e d i b yayda b iç , İndan bela şuma qan-tar t ö k aram . Cütçü nağmasi Unluq boşalıb N eça zamandı. Arpa qurtarıb Süfra yavandı. Haylamışam hayıma, Y etişib harayıma. Atını çapıb g alib Kündasin yapıb g alib, Caddı cavandı, Kasıba hayandı. San buğda kahraba, Doldu furqon, araba. Caddı cavandı, Qonaq qovandı, Galin boğandı, Caddı cavandı, Kasıba hayandı. Nehra nağmasi Karasi at başıcal Ayram göz yaşıcal Artsın bin-baraketi Qırx külfatin aşıcal 15 Dan: B u ğ d a : 1 6 Nehrem gel ey, nehram gel, Tarpan gal ey, tarpan gal! Bağda barın eşqina, Dağda qann eşqina. Man sana al vurmuşarn İmamların eşqina. Nehram gal ey, nehram gal, Tarpan gal ey, tarpan gel ! Çatan-çatan balam var, Nargizirn var, lalam var. alim amanda qoyrna, Gözü yolda qalan var. Nehram gal ey, nehram gal, Tarpan gel ey, tarpan gal! Sarı sünbülüm Tarlada tar tökaram, Har yaz seni akaram. Har nazım çakararn, San sünbülüm, san, Sarı sünbülüm, san. Eli, günü bazarsan, Gözlar üsta gazarsan. Har gözaldan gözalsan. San sünbülüm, san, San sünbülüm, sarı. Darı, buğda va cütçü Mana dancan deyarlar, Yağ, bal ila yeyarlar. Ehtiyatnan götürüb Gücnan saca sararlar. Yastı-yastı yatarsan, Kol dibinde bitarsan, Mandan sana qanşmasa, P a l ı d dan da betarsen. Cütçü: Eyvan üstü darıdı, Sarı buğda sarıdı, Deyişmayin vaxtı döy Sacı qoyan qarıdı. Qurban olum qarısına Buğdasına, darısına Xamir galsin arsina Yuxanı yayaq tarsina. akin, çaltiyi akin Ağ çaltiyin iki başı, Darı onun yoldaşı. Şitili bir-bir düzün Arada yoxdu naşı, 8kin çaltiyi, akin, Çaltiya çapar çakin! Biçini biçar galar, Dağ suyu içar galar. Har il biçin vadasi Biçini uçar galar akin çaltiyi akin, Çaltiya çapar çakin! Cütçü galdi biçina, San sünbül içina. Bir gün onu tutaydım Taze geyim-kecima. 8kin çaltiyi, akin, Çaltiya çapar çakin! Darin nanani, darin Darin nanani, darin, Sarin nanani, sarin, Quruyub g a lsi n haya, Dönüb getmasin zaya. Nanani düzdüm yera, Tayalar güldü üza, 17 18 Yara nama gö n d e r d im Doldurdum cama gönderdim. Xırmanda vurdum taya, Kölgasi düşdü çaya. Neça aylıq zahmatim, Qoymaram getsin zaya. Derin, nanani derin, Serin nanani, sarin, Quruyub gelsin haya, Dönüb gctınasin zaya. SAYAÇI SÖZLaRİ Salarneleyk say beyler, Bir-birinden yey beyler! Saya geldi gördünüz, Salarn verdi aldınız. Alnı tepel qoç, quzu, Sayaçıya verdiniz. Siz sayadan qorxmursuz, Sefa yurda qonınursuz, Sefa olsun yurdunuz! Ularnasın qurdunuz! Aç getsin avanınız, Tox gelsin çobanınız. Bu saya yaxşı saya, Hem çeşmeye, hem çaya. Hem ülkere, hem aya, Hem yoxsula, hem baya. Bu saya kimden qaldı? Adam atadan qaldı. Adam ata gelende, Qızıl öküz duranda, Qızıl buğda bitande, Dünya binnet olanda. Musa çoban olanda Şişliyimiz erkaçdi. Onun dördü uludu, Aşıqhğı qurudu. Download 2.85 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling