AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti

sadiyya

tı”  adı  altında  ölkələr bir-biri ilə  müqayisə  olunur 

v

ə inkişaf edir. Monoqrafiyada məqsədimiz siyasi və iqtisadi 

probleml

ərə təkan verən və bu proseslərin normal gedişinə ma-

ne olan hadis

ələri, prosesləri və  mexanizmləri  araşdırmaqdır. 

Burada siyas

ətə və iqtisadiyyata təsir edən şəxsiyyət amili, iqti-

sadi amill

ər – pul, rüşvət, korrupsiya, təbii resurslar və  onlar-

dan 

əldə edilən gəlirlərdən istifadə mexanizmi tədqiq edilir və 

mü

əllif öz yanaşma mövqeyinə görə şəxsi mülahizələrində ye-

ni-yeni sualla

rın, problemlərin yaranmasına bir növ şərait yara-

dır. Bəzi problemlər isə sanki “ezop” dilində qoyulur. Bu da 

Pulun  

diktaturası 

 

 

486 

dövrümüzün ziddiyy

ətli xarakterindən irəli gəlir. Ona görə də mü-

əllifin fikirləri ətrafında geniş diskussiya yarana bilər və gələcək 

t

ədqiqatçılar üçün yeni-yeni problemlər meydana çıxa bilər. Bü-

tün prosesl

ərin, hadisələrin və siyasətin iqtisadiyyatdan, daha 

doğrusu, puldan asılılığı nəzəri cəhətdən təsdiq edilir. Bu mü-

əllifin öz təfəkkürünün məhsuludur və obyektiv yanaşmasının 

n

əticəsidir. 

Ümumiyy

ətlə, kitabda bəhs edilən bütün məsələlərə  ən-

ənəvi yanaşma unudulmur, lakin müəllifin öz yanaşması diqqət 

m

ərkəzinə  gətirilir. Sanki “belə  də ola bilər”  deyiminə  önəm 

verilir. 

Monoqrafiyada göst

ərilir ki, müasir dövrdə bütün prob-

leml

ərin kökündə pul amili dayanır. Pul diktator rolunu oy-

na

yır. Siyasi, iqtisadi, ideoloji, ailə, vəzifə və s. – bütün bunlar 

pul üz

ərində qurulur və uyğun münasibətlər yaranır: 

-

 

müasir iqtisadi n

əzəriyyə pul nəzəriyyəsidir; 

-

 

müasir iqtisadiyyat – pul t

əsərrüfatıdır; 

-

 

biznesin başlanğıcı və məqsədi – puldur; 

-

 

ail

ə iqtisadiyyatının mahiyyəti – puldur; 

-

 

m

əhəbbət münasibətləri – puldur; 

-

 

namus, qeyr

ət, həqiqət, vicdan, ədalət və s. bu kimi mü-

nasib

ətlər – puldur. 

Pul,  sanki h

ər şeydir. Bununla yanaşı insan və zaman, 

g

əlimli-gedimli dünya, axirət dünyası, müvəqqəti olan bu hə-

yat v

ə əbədi olan ölümdən sonrakı həyat kontekstində isə pul 

heç n

ədir. 

   

İqtisadi  siyasət  bir  sıra  situasiya  və  amillərdən  asılıdır. 

Bunlar is

ə bir-biri ilə bağlı və əlaqədardır. Daha doğrusu, bu sə-

b

əblər bir-birini  tamamlayır.  İqtisadi  siyasət ilk növbədə  maddi 

istehsalın inkişafına təsir göstərir. 

 

Ayrılıqda iqtisadiyyat və siyasət yoxdur, iqtisadiyyat və si-

yas

ət cütlüyü vardır. Burada təsir ikitərəflidir. Bu qarşılıqlı təsirdə 

birincilik v

ə ikincilik zaman və məkan amilləri  ilə bağlıdır. 

Pulun  

diktaturası 

 

 

487 

Pul n

ədir? Ümumi şəkildə demək olar ki, tarixi inkişafın 

mü

əyyən mərhələsində daha çox satılma qabiliyyəti olan məh-

sul pula çevrilir.   

İqtisadi ədəbiyyatda pula çoxsaylı müxtəlif təriflər veril-

mişdir: pul tam satıla bilən mübadilə vasitəsidir; pul məhsul al-

maq v

ə borc ödəmək üçün hamı tərəfindən qəbul ediləndir; pul 

t

əsərrüfat həyatının inkişafının müəyyən mərhələsində meydana 

g

əlmiş  iqtisadi  alətdir; pul iqtisadi münasibətlərin inkişafının, 

insanların  təbii təsərrüfat həyatının  inkişafının  müəyyən mər-

h

ələsində  meydana gəlmiş  iqtisadi  alətdir; pul iqtisadi müna-

sib

ətlərin  inkişafının,  insanların  təbii təsərrüfat həyatının  nəti-

c

əsi kimi meydana gəlmiş dəyər formasıdır. Pul cəmiyyətdə in-

sanları birləşdirən yeganə və hər şeyi əhatə edən əlaqəyə çevril-

mişdir, pul hər hansı bir digər əmtəəyə mübadilə edilməyə qa-

dir olan xüsusi 

əmtəədir, ümumi ekvivalentdir, əmtəələr əmtə-

əsidir və i.a. 

Bel

əliklə, pul satılmış və alına biləcək əmtəəni təmsil edir. 

Pulun yaranma tarixin

ə, mahiyyətinə, funksiyalarına nəzər salın-

dıqda onun inkişaf paradoksları müasir dövrdə daha qabarıq for-

mada üz

ə çıxır.  

Mü

əllifə  görə  bütün  bunlar  pulun  bir  iqtisadçı  təfəkkürü 

il

ə izahıdır. Bu isə kifayət deyildir. Ona görə də pulun unversal 

an

layışının aşkarlanmasına cəhd edilir. 

Pulun ilkin inkişafı ilə onun müasir mahiyyəti tam ziddiyyət 

t

əşkil edir. Pulun əsl mahiyyəti,  sanki yox olmuşdur. Pul siyasi, 

iqtisadi, m

ənəvi problemlərin həlli mexanizminə çevrilmişdir. Ba-

zar münasib

ətləri isə buna təkan vermiş və “hər şey” artıq pulla 

alınıb-satılır. Rüşvət, korrupsiya, yalan, riyakarlıq, yaltaqlıq, ikiüz-

lülük, vicdansızlıq, şərəfsizlik, insan alveri və s. Bu kimi eybəcər-

likl

ər pulun köməyi ilə  daha da dərinləşir  və  insanların  qanına 

“hopur”. Monoqrafiyada göst

ərilir ki, pulun hökmranlıq etdiyi elə 

bir dövr yetişib ki, sanki hamı yalan danışır: ata övladına, övlad 

ata

sına,  ər arvadına, arvad ərinə, gənclər öz sevgililərinə, idarə, 

şirkət  rəhbərləri  öz  işçilərinə,  dövlət  başçıları  bir-birinə  yalan 

Pulun  

diktaturası 

 

 

488 

söyl

əyir. Dövlət başçıları, yüksək vəzifəlilər böyük yalanlar, ki-

çikl

ər isə  nisbətən  xırda  yalanlar  danışır.  Bütün  bunlarda  məq-

s

əd,  sanki  pul  qazanmaqdır,  varlanmaqdır.  Yalan  danışmaqla 

haq

qı,  ədaləti, həqiqəti  boğanlar  əslində  cəmiyyətin  inkişafını 

l

əngidir, onun “məcrasını” başqa istiqamətə yönəldir və son nəti-

c

ədə məhv edirlər. 

Monoqrafiyada, pulun tör

ətdiyi  gizli  iqtisadiyyat,  rüşvət 

v

ə korrupsiya məsələlərinə də ciddi reaksiya verilir. Göstərilir 

ki, korrupsiyanın mahiyyəti onun növlərində təzahür edir. Kon-

kret olaraq iki növ korrupsiy

anın mövcudluğundan bəhs edilir: 

siyasi v

ə iqtisadi. Siyasi korrupsiya – vəzifəli şəxsin təkcə pul 

qazanmaqla kifay

ətlənməməsi, həmçinin bu məqsədlə  siyasi 

hakimiyy

əti ələ almaq cəhdi və məqsədidir. İqtisadi korrupsiya 

is

ə  vəzifəli  şəxsin öz hakimiyyət  səlahiyyətlərindən istifadə 

ed

ərək maddi gəlir, pul vəsaitləri əldə etməsidir. 

B

əzi siyasi nəzəriyyəçilər  siyasi  korrupsiyanın  səbəbini 

ölk

ədə demokratiyanın olmamasında, sərt qanunların mövcud-

lu

ğunda,  diktatura  rejiminin  hökm  sürməsində, digər qrup isə 

qeyri-mü

əyyən siyasi sistemin mövcudluğunda görürlər. 

Monoqrafiyada, t

əbii resurslarla zəngin olan ölkələrdə gə-

lirl

ərin mənimsənilməsi və onlardan şəxsi varlanma üçün istifa-

d

ə  cazibəsinin  olduğu  qeyd  edilir.  Resurslardan  gələn böyük 

pul v

əsaitləri isə siyasətçilər tərəfindən mənimsənilə bilər. 

B

əli, neft bütün iqtisadiyyat deməkdir. Bunu artıq müasir 

dövrd

ə bütün dünya iqtisadçıları təsdiq edə bilər. 

T

əbii resurslar dünya ölkələri arasında olduqca qeyri-bəra-

b

ər bölünmüşdür. Yalnız dünyanın üç ölkəsi – Rusiya, ABŞ, və 

Çin praktiki olaraq t

əbii resursların bütün növlərinə malikdir. 

Son dövrl

ərdə dünya iqtisad ədəbiyyatında “Neft Məkkə-

si”, “Neft piroqu”, “Neft l

ənəti”, “Lənətə gəlmiş resurs”, “Tex-

noloji l

ənət” ifadələri meydana gəlib.  

Dünya iqtisad 

ədəbiyyatında “Holland sindromu”, “Afrika 

sindromu”, “Holland-Afrika sindromu”, “Holland x

əstəliyi” 

ifad

ələri son zamanlar tez-tez işlədilir. “Holland sindromu”nun 

Pulun  

diktaturası 

 

 

489 

mahiyy

əti ondan ibarətdir ki, ölkədə  bir sahə  sürətlə  inkişaf 

edir, ancaq dig

ər sahələr geridə qalır. “Holland sindromu” əsa-

s

ən  bir  sıra  əlamətinə  görə  müəyyən edilir və  monoqrafiyada 

bun

ların təhlili verilir. 

Göründüyü kimi, neft siyas

ətdir. Neft siyasəti hər hansı bir 

neft ölk

əsinin ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi proseslərin xarakterini 

v

ə dinamikasını müəyyən edir. 

Az

ərbaycanın da sosial-iqtisadi və siyasi perspektivləri neft 

amilind

ən  asılıdır.  Neft  siyasəti Azərbaycanda bütün proseslərin 

xarakterini v

ə dinamikasını müəyyən edir. Respublikamızın gələ-

c

ək taleyi məhz neft siyasətini necə həyata keçirməyimizdən asılı 

ola

caqdır. İqtisadiyyatımızın digər sahələri də məhz neft siyasətin-

d

ən asılıdır.  

Bu sah

ələri kifayət qədər dəyərləndirə bilirikmi? İqtisadi 

in

kişafda mentalitet və ənənələr nəzər alınırmı? Monoqrafiyada 

b

u suallara cavab tapmağa cəhd edilir. 

Monoqrafiyada puldan düzgün istifad

ə  edilməsinin nəti-

c

əsi kimi böhranın baş verməsi də təhlil edilir. 

Böhran iqtisadi inkişafın gözlənilən, labüd hadisəsidir. İq-

tisadi inkişaf vaxtaşırı sürətdə, bərabər, eyni vəziyyətdə ola bil-

m

əz. Daimi iqtisadi yüksəliş  bütün  ölkələrin hökumətlərinin 

can atdığı idealdır. Lakin, iqtisadi inkişaf daimi xarakter daşısın 

–  tarixd

ə hələ ki, heç bir ölkə ona nail ola bilməmişdir. Həqi-

q

ətdə isə bazar iqtisadiyyatı mərhələlərlə inkişaf edir – yüksə-

lişdən sonra, həmişə tənəzzül baş verir. 

Monoqrafiyada, iqtisadi tsiklin bir iqtisadi böhrandan di-

g

ərinədək olan dövr kimi xarakteristikası verilir. Göstərilir ki, 

böh

ranı tam mənfi hal, faciə də hesab etmək düzgün deyildir. 

Çünki böhr

an iqtisadiyyatdakı zəif həlqələri üzə çıxarmaqla gə-

l

əcəkdə daha rəqabətli iqtisadiyyatın başlanmasına təkan verir, 

im

kanları  müəyyənləşdirir.  Böhran  bazar  iqtisadiyyatlı  ölkələ-

rin t

əsərrüfatının hərəkətinin təbii və labüd formasıdır, bir mü-

v

əqqəti  müvazinət vəziyyətindən digər müvazinət vəziyyətinə 

ke

çid formasıdır. Daha sonra göstərilir ki, böhran – dərin gözlə-

Pulun  

diktaturası 

 

 

490 

nilm

əz, mənfi bir dəyişiklikdir, lakin ö özündə inkişaf üçün ye-

ni  imkanlar  da  daşıyır.  Böhranlar  iqtisadi  sistemlərin öyrənil-

m

əsinin  əsasını  qoyur.  Böhran  normal  halda  gözəgörünməz 

olan t

ərəfləri  açıqlayır.  Böhranın  tarixən və  müasir növlərinin 

müxt

əlifliyi də qeyd olunur, məsələn,  aqrar, birja, valyuta, pul-

kredit, maliyy

ə, ərzaq, struktur, sənaye, xarici borc və s., müa-

sir dövrd

ə isə: iqtisadi, maliyyə, sosial-təşkilati, texnoloji, eko-

loji, psixoloji növl

əri aktualdır.  

Böhranlar h

əmişə  müəyyən itkilərlə  müşahidə  olunduğu 

üçün onların qarşısının alınması və yaxud nəticələrinin aradan qal-

dırılması  üzrə  iqtisadi fikir tarixində  bir çox nəzəriyyələr irəli 

sürülmüşdür.  Böhran  haqqında  nəzəriyyələr, ilk növbədə  böh-

ranların    səbəblərini müəyyən edən  baxışlar  sistemidir.  Müasir 

iqtisadi  böhranın  tarixi  dərsləri böhranla əlaqədar klassik 

n

əzəriyyələrə  bir daha diqqət yetirilməsini,  onların  təhlil edil-

m

əsini zəruri edir. Çünki nə  dünya  iqtisadiyyatını  idarə  edən 

ölk

ələr və  heç  kim  yeni  böhranların  baş  verməməsinə  zəmanət 

ver

ə bilməz. İqtisadi nəzəriyyələrin səbəblərini izah edərkən daxili 

v

ə xarici amillərin nəzərə alınmasının vacibliyi qeyd edilir. Tarixi 

v

ə müasir böhran nəzəriyyələrində nəinki böhranın nəticələri təhlil 

edilir, h

əmçinin profilaktik tədbir kimi, antitsiklik tənzimlənmənin 

h

əyata keçirilməsi də öz ifadəsini tapmışdır. 

Bütün m

əktəblərin özünəməxsus böhran nəzəriyyələri var. 

İndiki böhran isə əvvəlkilərdən radikal şəkildə fərqlənir. Bu böh-

ran yalnız təzahür formalarına görə maliyyə böhranıdır. Eyni za-

manda monoqrafiyada qeyd edilir ki, 

əsas cəhət ondadır ki, ma-

liyy

ə buludu arxasında daha dərin proseslər gizlənir. Müasir qlo-

bal  iqtisadi  böhran  artıq  bütövlükdə  dünya  iqtisadiyyatına,  o 

cüml

ədən  ayrı-ayrı  ölkələrin  iqtisadiyyatına  öz  təsirini göstər-

mişdir. Bəs müasir böhranın yaranma mənbəyi hansı proseslər-

d

ən başlamışdır? Monoqrafiyada bu sualın da cavabı verilir. Be-

l

əliklə, artıq müasir qlobal dünya iqtisadi böhranının kifayət qə-

d

ər ümumiləşdirildiyini də söyləmək olar. Bu böhranın dərsləri 

Pulun  

diktaturası 

 

 

491 

h

ələ mükəmməl konsepsiyaları ortaya qoymasa da bir çox fikir-

l

ərin ümumiləşdirilməsinə səbəb olmuşdur. 

 Dünya maliyy

ə böhranı, onun sosial-iqtisadi nəticələri bir 

çox maliyy

ə-iqtisadi məsələlərə, dövlətin iqtisadiyyata qarışma-

sı, himayəçilik, dövlət banklarının funksiyalarına yeni baxış tələb 

edir. Qlobal maliyy

ə böhranının dərsləri sübut etdi ki, inkişaf et-

miş ölkələrdə maliyyə-pul siyasətini antiböhran tədbirləri ilə əla-

q

ələndirmək zəruridir. Bu da öz növbəsində  yeni siyasətin  ― 

pul-s

ənaye siyasətinin formalaşdırılmasını zəruri edir. 

Avropa İttifaqı böhrana qarşı Avropa ölkələrinin səylərini bir-

l

əşdirmək üçün Avropa İttifaqının Antiböhran fondunu yaradıb. 

Bütün bunlar is

ə monoqrafiyada pulla bağlı tədqiqat ob-

yekti kimi t

əhlil olunmuşdur. 

Başqa sözlə, böhran və pul hadisələrinin ziddiyyətli (para-

doksal) 

əlaqəsi verilmişdir. 

Monoqrafiyada dünya ti

msalında verilən və ümumiləşdirilən 

probleml

ərdən ölkəmiz üçün konkret nəticələr  çıxarılır,  bir  sıra 

t

əkliflər irəli sürülür və nəticə olaraq göstərilir ki, respublikamızda 

iqtisadiyyatı mənfi hallardan qorumaq üçün, istehlak bazarına nəza-

r

ət gücləndirilməlidir ki, süni qiymət  şişirtmələri olmasın,  qiy-

m

ətlərin aşağı düşməsi daha sürətlə getməlidir, antiinhisar fəaliyyət 

gücl

əndirilməlidir, qeyri-sağlam rəqabətə son qoyulmalıdır, dövlət 

t

ərəfindən qanunsuz müdaxilələr dayandırılmalıdır. 

Dünya  praktikası  nöqteyi-nəzərindən antiböhran tədbirlə-

rind

ə əsas hədəf iqtisadiyyatın real sektorunun inkişafından iba-

r

ətdir ki, bunu həm nəzəri, həm də  praktiki  baxımdan  yüksək 

qiym

ətləndirmək olar. 

Monoqrafiyada, müasir böhrana qa

rşı  görülən tədbirlərdə 

proteksionizm meyill

ərinin güclü olduğu şərh edilir. Qərb ölkələ-

ri böhrandan çıxmaq üçün iqtisadi proteksionizmə üstünlük ve-

rirl

ər. Belə hesab edilir ki,  bu cür meyillər indiki halda böhranın 

s

əngiməsinə, onun nəticələrinin  aradan  qaldırılmasına  müsbət 

t

əsir göstərsə  də  perspektiv  inkişaf  baxımından  məqbul  sayıla 

bilm

əz.  

Pulun  

diktaturası 

 

 

492 

                    

ШАМИЛ САЛЕХ ОГЛЫ ГАФАРОВ 

 

ДИКТАТУРА ДЕНЕГ 

 

Резюме 

 

В качестве объекта исследования  представленной мо-

нографии выступают деньги. Есть много нераскрытых сторон 

денежного явления   для специалистов и обычных людей. В 

истории экономических учений  нет второго такого явления, 

которое больше всего интересовало бы исследователей и до 

сих пор остающегося не совсем понятным, как стоимость и 

деньги.   

Целью монографии  является создание универсального 

понятия денег  на основе осознания настоящих реалий мира 

современным  мышлением. Открытие  денег  людьми,  деньги 

как экономическая категория, деньги, как вещь, изготовлен-

ная из металла, бумаги и пр.  материалов, не являются доста-

точным для идентификации глубокой философии денег. 

В книге деньги рассматриваются с новой концепции, 

чтобы попытаться найти ответы на следуюшие вопросы: 

деньги ― это что за феномен? Взаимосвязь денег с такими 

понятиями,  как  политика,  экономика,  должность,  семья, 

любовь, дружба, товарищества, честь, чувство собственно-

го достоинства, мораль и т.д.? 

Одним словом являются ли деньги основой всех от-

ношений? Рыночная  экономика  -  это  денежная  экономи-

ка?  Являются ли деньги - диктатором во всех событиях и 

процессах   общества, в  котором    мы  живем,    или  деньги 

можно считать  как  фактор  производства  «Что  является 

следствием  экономической  политики  определяется?», 

«Факторы  экономического  предвидения»,  «Когда  эконо-

мика является условием демократии?», «Взяточничество и 

коррупция на самом деле функции денег»?   

Pulun  

diktaturası 

 

 

493 

 

Без  изучения  мировой  практики,  применения  истори-

ческого подхода, сильного теоретического мышления  невоз-

можно  ответить  на  все  эти  вопросы.  Автор  ссылается  на 

мнение  о  том, что  хорошая  теория  необходимы    тысячи 

практики.    По  сравнению  с  теорией  практика  более  из-

менчива. Согласно теории,  однополярный мир не может 

быть устойчивым. Потому что в мире должна быть гар-

мония. Самый оптимальный вариант - это сочетание тео-

рии с практикой. 

 

Сама жизнь, переходный период к рыночным отноше-

ниям,  подключение  к  глобальному  миру  требует    сегодня 

особенного  подхода  в  науке.  Нельзя  также  объяснять  эти 

вопросы в примере каждой страны и в коротком временном 

интервале.  

Представления о деньгах настолько  обобщены,  что их 

приходиться оценивать на основе светских критериев. 

Человек,  обладающий  экономическим  воззрением  на 

мир, бросая свой взгляд на него, может представить себе сте-

пень многообразия стран на нашей планете. Экономическое 

мышление,  напрямую  или  косвенно,  связано  со  всеми  об-

ластями нашей жизни. В современном мире состояние эконо-

мики  и  концепция  его  развития  значительно  изменились.  В 

настоящее  время  основной  конкуренцией  является  ка-

чество человека и производимое им продукция. Иначе го-

воря, качество продукции привносит сам человек. 

Современная  глобальная  экономика  опирается  на 

"мыслительную силу" больше, чем на природные ресур-

сы. На передний план выходит инновационная информа-

ционная технология в качестве основного производствен-

ного фактора. 

Рыночная экономика, в принципе, создает для талант-

ливых людей новые качества и возможности. В этих услови-

ях  технологические  факторы  и  факторы  качества  требуют 

Pulun  

diktaturası 

 

 

494 

нового и решающего подхода к управлению человеческими 

ресурсами. 

В настоящее время  мы живем в контрастном мире ры-

ночных  отношений.  Страны,  под  прикрытием  "диктато-

ра", "демократии" и "рыночной экономики", сравнива-

ются и развиваются между собой. Целью монографии явля-

ется исследование процессов и механизмов, дающих толчок 

нормальному политическому и экономическому развитию и 

процессов,  мешающих  этому  развитию.  Здесь  исследуются 

личностные,  экономические  факторы  –  деньги,  взятка,  кор-

рупция, природные ресурсы, влияющие на политику и эконо-

мику и механизм использования получаемой от них прибыли. 

Автор,  на  основе  своего  подхода  к  этим  вопросам,  создает, 

основу если так можно сказать, для возникновения все новых 

личных  мнений  и  проблем.  Поэтому,  вокруг  мнения  автора 

могут возникнуть множество дискуссий и могут всплыть все 

новые  проблемы  для  будущих  исследователей.  С  те-

оретической  точки  зрения  подтверждается  зависимость 

всех  процессов,  событий  и  политики  от  экономики,  то 

есть  от  денег.  Это  является  продуктом  собственного 

мышления автора и результатом его субъективного под-

хода. 

Вообще, не остается в стороне традиционный подход ко 

всем  проблемам,  о  которых  говорится  в  книге,  но  централь-

ным является само мышление автора. Здесь центральное место 

уделяется тому, что "так может быть". 

В монографии указывается на то, что на современном 

этапе в корне всех проблем стоит денежный фактор. День-

ги играют роль диктатора. Политика, экономика, идеология, 

семья, должность и пр. – все это строится на деньгах и образу-

ются соответствующие взаимоотношения: 

- 

современная экономическая теория является денежной 

теорией;