B. B. Berkinov, Ye. A. Yarmolik, Q. Q. Quvnoqov
Davlatning makroiqtisodiy siyosati va ularni boshqarishda
Download 2.02 Mb. Pdf ko'rish
|
O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta
|
10.2. Davlatning makroiqtisodiy siyosati va ularni boshqarishda
byudjet resurslarining ahamiyati Hozirgi sharoitda davlat moliyasining ahamiyati g’oyat yuksak. Davlat moliyasi yordamida va uning hisobidan umumiy talab rag’batlantiriladi; tarkibiy va ilmiy-texnik siyosat amalga oshirilib, iqtisodiyot barqarorlashtiriladi. Davlat moliyasi vositasida turmushning ma’lum darajasiga erishishni ta’minlovchi ijtimoiy dasturlar va tadbirlar amalga oshiriladi. Moliyaviy siyosatning asosiy vazifasi umumiy talab bilan umumiy taklif o’rtasida makroiqtisodiy barqarorlikka erishishdan iborat. Byudjet quyidagi vazifalarni bajaradi: • YaIMni qayta taqsimlash; • iqtisodiyotni davlat yo’li bilan tartibga solish va rag’batlantirish; • byudjet sohasini moliyaviy ta’minlash va davlatning ijtimoiy siyosatini amalga oshirish; • pul mablag’larining markazlashtirilgan fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanishni nazorat qilish. Byudjetning taqsimlash Funksiyasi davlat va hududiy hokimiyat va boshqaruv darajalari bo’yicha pul mablag’larining markazlashtirilgan 135 fondlarini shakllantirish orqali namoyon bo’ladi. Rivojlangan mamlakatlarda turli darajadagi byudjetlar orqali YaIMning 50 foizigachasi qayta taqsimlanadi. Byudjet yordamida davlat byudjet mablag’larini tarmoqlar, mintaqalarni qo’llab-quvvatlash yoki rivojlantirishga yo’naltirgan holda mamlakatning xo’jalik faoliyatini, iqtisodiy munosabatlarni tartibga soladi. Shu tariqa iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish orqali davlat ishlab chiqarish sur’atlarini oshirshiga yoki pasaytirishga, sarmoyalar va xususiy jamg’armalar o’sishini jadallashtirishga yoki susaytirishga, talab va iste’mol tarkibini o’zgartirishni tartibga soladi. YaIMni byudjet orqali qayta taqsimlash bir vaqtning o’zida va uzluksiz kechadigan ikkita o’zaro bog’liq bosqichga ega: 1) byudjet daromadini shakllantirish; 2) byudjet mablag’laridan foydalanish (byudjet xarajatlari). Byudjet daromadlari - davlatning qonun hujjatlariga muvofiq davlat hokimiyati va mahalliy o’zini o’zi boshqarish organlarining ixtiyoriga beg’araz va qaytarishsiz tartibda kelib tushuvchi pul mablag’lari. Byudjet daromadlarini shakllantirish jarayonida ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan YaIMning bir qismi davlat foydasiga majburan olib qo’yiladi. Shu asosda davlatning soliq to’lovchilar bilan moliyaviy munosabatlari paydo bo’ladi. Byudjet daromadlari ularni to’lovchilar, soliq solish obyektlari, olib qo’yish usullari, to’lash muddatlari bo’yicha katta farq qiladi. Lekin shu bilan birga ular yagonaligi bilan farq qiladi, chunki turli darajadagi byudjetlarning daromad qismini shakllantirishdan iborat yagona maqsadni ko’zlaydi. Ularga pul shakli va naqsizlanish xos xususiyatdir. Byudjet daromadlari soliq va soliqdan tashqari xususiyatga ega. Yangidan shakllantirilgan qiymat va uni dastlabki taqsimlash natijasida olingan daromadlar (foyda, ish haqi, qo’shilgan qiymat, ssuda foizi, renta, dividendlar va h.k.), shuningdek jamg’armalar soliq daromadlarining asosiy manbasi hisoblanadi. Byudjetlarning soliqdan tashqari daromadlari davlatning iqtisodiy faoliyati yoki olingan daromadlarni byudjet tizimining darajalari bo’yicha qayta taqsimlash natijasida hosil bo’ladi. Byudjet daromadlarining tarkibi harakatchan bo’lib, u ko’p jihatdan muayyan iqtisodiy sharoitlar bilan belgilanadi. Masalan, aholining turmush darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlarda jismoniy shaxslardan olinadigan daromadlar, aholining turmush darajasi past bo’lgan 136 mamlakatlarda esa bilvosita soliqlar va yuridik shaxslardan olinadigan soliqlar asosiy soliq daromadlari hisoblanadi. Byudjet xarajatlari – davlat va mahalliy o’zini o’zi boshqarish organlari vazifalari va Funksiyalarini moliyalashga yo’naltiriladigan pul mablag’lari. Byudjet xarajatlari orqali byudjetdan mablag’ oluvchilar – byudjet mablag’larining oluvchilari yoki taqsimlovchilari hisoblangan ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohasining tashkilotlari moliyalanadi. Shunday qilib, byudjet xarajatlari tranzit xususiyatga ega. Byudjetda faqat xarajatlar moddalari bo’yicha byudjet xarajatlari aniqlanadi, bevosita xarajatlarni esa byudjetdan mablag’ oluvchilar amalga oshiradi. Bundan tashqari, byudjet xarajatlari hisobidan dotastiya, subvenstiya, subsidiya va byudjet ssudalari orqali byudjet tizimining darajalari bo’yicha byudjet mablag’lari qayta taqsimlanadi. Byudjet xarajatlari asosan beg’araz xususiyatga ega bo’ladi. Qaytarishli asosda byudjet kreditlari va byudjet ssudalari berilishi mumkin. Byudjet xarajatlarining tarkibi har yili bevosita byudjet rejasida belgilanadi va huddi byudjet daromadlari singari, iqtisodiy vaziyatga va ijtimoiy yo’nalishlarga bog’liq. Byudjetning nazorat Funksiyasi taqsimlash Funksiyasi bilan bir vaqtning o’zida amal qiladi va byudjet mablag’larining kelib tushishi va ulardan foydalanish imkoniyatini va majburiyligini nazarda tutadi. Download 2.02 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|