Б. Ж. Эшов, А. А. Одилов Ўзбекистон тариxи

Патриархал назария. Бу назария дастлаб Аристотел асарларида аосланиб, 
XIII аср Р.Фильмер томонидан ривожлантирилди. 
Бу назария тарафдорлари дастлабки давлат бевосита оиладан ўсиб чиққан деб 
ҳисоблайди. Унга кўра давлат ҳокимияти отанинг оила аъзолари устидан
ҳокимлигини белгилаб беради.
Патремониал назария. XIX асрда яшаган француз олими А.Галлер 
томонидан ишлаб чиқилган.
Бу назария тарафдорлари давлат ерга мулкчилик ҳуқуқидан келиб чиққан 
(патримомум) деб ҳисоблашади. Яъни, ҳокимият, ерга эгалик қилиш 
ҳуқуқидан бевосита у ерда яшовчи одамларга ѐйилади.
Шартномавий назария. XVII-XVIII асрлада кенг ѐйилган бу назария 
тарафдорлари А.Горций, Ж.Локк, Т.Гобс, Ж.Руссо, Д.Дидро, Ш.Монтескье 
кабилар эди. 
Бу назарияга кўра давлат-одамлар ўртасида тузилган шартнома асосида 
одамларнинг онгли равишда бирлашишидир. Одамлар шартноманинг кучи 
билан ўз эркинлиги, ўз ҳокимиятининг бир қисмини давлатга берадилар. 
Зўравонлик 
назарияси. 
Тарафдорлари: 
Е.Дюринг, 
Л.Гумилович, 
К.Каутский. бу назария тарафдорлари давлат чексиз ва ҳимоясиз 
қабилаларнинг кучли ва уюшган қабилалар томонидан босиб олиниши йўли 
билан зўравонлик ѐки куч ишлатиш йўли билан пайдо бўлган деб 
ҳисоблайдилар.
Ирригация назарияси. Немис олими К.Виттфогель томонидан ишлаб 
чиқилган. Бу назарияга кўра, давлатларнинг пайдо бўлиши, уларнинг 
бирламчи деспотик шакллари шарқий аграр вилоятларда улкан иншоатлар 
қурилиши билан боғланади. 
Психология назарияси. Тарфдорлари: Л.Петражетский, З.Фрейд, Г.Тард. бу 
назария тарафдорлари давлатнинг пайдо бўлиниши инсон психологияси, 
шахснинг жамоада яшашга эҳтиѐжи, обрўли кишиларни излаш, буйруқ 
бериш ва итоат истаги билан изоҳлайдилар. 
Синфий назария. Тарафдорлари: К.Маркс, Ф.Энгельс, В.Ленин, Г.Плеханов.
Бу назарияга кўра, синфлар пайдо бўлиши ва улар ўртасида синфий кураш 
кескинлашувининг якунидир. Давлат бир синфнинг бошқа синф устидан 
ҳукмронлик қуролидир.

---

94 
Археологик тадқиқотларнинг кўрсатишича, суғорма дехқончиликнинг 
ривожланиши ва ҳунармандчилик натижасида бронза давридаѐқ Ўрта Осиѐ 
ҳудудларида ижтимоий табақаланиш ва мулкий тенгсизлик пайдо бўлади. 
Жанубий ҳудудларидаги бу жараѐн фақат ички сабабларга боғлиқ бўлмай, 
Яқин Шарқдаги юқори даражада риволанган анъанавий тарихий-маданий 
алоқаларга ҳам боғлиқ эди. Ҳар бир жамоанинг ривожланиши ички 
қонуниятларидан келиб чиқса ҳам, дастлабки марказлардан келиб чиққан 
ташқи таъсир четдаги вилоятларнинг тақдирида катта аҳамиятга эга бўлиши 
мумкин эди.
Юқоридагилардан хулоса чиқариб айтиш мумкинки, қадимги 
давлатлар ўз ривожланиш босқичларида турли хусусиятлар ва тарихий 
қонуниятларга эга бўлган. Дастлабки давлатлар хўжаликнинг ишлаб 
чиқарувчи шакллари- дехқончилик ва чорвачилик қаерда олдинроқ 
ривожланган бўлса, ўша ҳудудларда пайдо бўлган. Давлатчилик жаҳон 
тарихида мил.авв.IV минг йилликнинг охирида вужудга келган бўлиб, 
инсоният цивилизациясининг сўнгги 5 минг йили билан боғланади. 
Давлат тушунчасига таъриф беришда қуйидаги умумлашган ѐндашув 
айни ҳақиқатдир: давлат - бу муайян олий ҳокимиятни амалга оширучи, 
махсус бошқарув ва мажбурлов аппаратига эга бўлган, жамиятдаги барча 
ижтимоий-сиѐсий гуруҳларнинг манфаатини ифода этувчи, уларни 
бирлаштириб ва мувофиқлаштириб турадиган сиѐсий ташкилотдир. 
Давлатнинг асосий белгилари қуйидагилардан иборат: 
1. Аҳолининг ҳудудий асосга кўра бирлашганлиги; 
2. Миллий суверенитетга эгалиги (ички ва ташқи сиѐсатни амалга 
оширишдаги мустақиллик); 
3. Махсус бошқарув ва мажбурлов аппаратининг мавжудлиги; 
4. Ҳуқуқ тизимининг мавжудлиги; 
5. Солиқ тизимига эгалиги.
Давлатларни типларга ажратишда формацион ва цивилизиацион 
ѐндашувлар мавжуд. Формацион ѐндашув – давлатларни ижтимоий, 
иқтисодий даражасини, базис ва устқурмаси, синфий моҳияти, мақсади, 
вазифалари ҳамда функциялари мезонига кўра типларга ажратишдир.