B. K. Sattorov 00 Moliyaviy risklar nazariyasi

biznes g‘oyaning paydo bo‘lishi;

investitsion loyihaning ishlab chiqilishi;

investitsion loyihaning amalga oshirilishi;

4. 
   investitsion loyihani amalga oshirishning nihoyasiga yet-kazilishi, ya’ni tayyor mahsulotlarning ishlab chiqilishi va sotilishi.
   

Investitsion loyihalarni moliyalashtirishdagi risklarni yuzaga kelish sabablarini ikki yirik guruhga ajratish mumkin:

1. 
   tashqi sabablar;
   
2. 
   ichki sabablar.
   

Tashqi sabablarga quyidagilar kiradi:


- davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish tadbirlarining o‘zgarishi;


- mamlakatda siyosiy vaziyatning o‘zgarishi; - tabiiy halokatlar;


- ekologik muhitning buzilishi;


- iqtisodiyotning investitsiya kiritilayotgan tarmog‘idagi shart-sharoitlarning yomonlashuvi.


Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishdagi risklarni yuzaga keltiruvchi ichki sabablarga quyidagilar kiradi:


- boshqarish samaradorligining pastligi; - samarasiz marketing;


- mahsulotlarning noraqobatbardoshligi;


- ishlab chiqarish salohiyatining yetarli emasligi; - moliyaviy holatning yomonlashuvi;
- huquqiy muhitning yaxshi emasligi.
138
7.2. Riskli aktivlarning daromadlilik stavkalari


Fiksirlangan daromadli moliyaviy instrumentlar bo‘yicha to‘lov-sizlik riski qancha yuqori bo‘lsa, qolgan barcha boshqa tavsiflar o‘zgarishsiz qolsa ham, ular bo‘yicha foiz stavkasi yuqori bo‘ladi. Agar o‘z qarzlari bo‘yicha to‘lovsizlik riskining turli darajalari bilan tavsiflanuvchi qarz oluvchilar tomonidan chiqarilgan $ nominalli obligatsiyalar bo‘yicha turli foiz stavkalarini tahlil qiladigan bo‘lsak, u holda, AQSh g‘aznachiligining uzoq muddatli obligatsiyalari bunday riskning eng past ko‘rsatkichiga egaligi, undan keyin yuqori sifatli korporativ obligatsiyalar turishi, so‘ng o‘rta sifatli korporativ obligatsiyalar turishini xulosa qilish mumkin. Birinchi turdagi obligatsiyalar bo‘yicha daromadlilik yiliga 6,21%, ikkinchi turniki – 7,09% va uchinchi turniki – 7,56% ni tashkil etadi (barchasining qaytarish muddati 10 yildan ziyod).


Foiz stavkalari fiksirlangan daromad bilan instrumentlar bo‘yicha va’da qilingan daromadlilik stavkalarini o‘zida aks ettirib, ular o‘z mohiyatiga ko‘ra egalari oldida emitentning shartnoma majburiyatlari sanaladi. Biroq qandaydir muayyan daromadlilik stavkasi barcha aktivlarga ham tegishli emas. Misol uchun, agar siz ko‘chmas mulk, aksiyalar yoki san’at asarlariga kapital investitsiya qilsangiz, sizga kelgusida muayyan to‘lovlar kafolatlanmaydi. Endi, shunday turdagi riskli aktivlar uchun daromadlilik stavkalari qanday o‘lchanishini ko‘rib chiqamiz.


Agar siz qandaydir ulushli qimmatli qog‘ozlarga, masalan, oddiy aksiyalarga kapital investitsiya qilgan bo‘lsangiz, u holda joylashtirgan kapitaldagi daromadingiz ikki manbadan kelib tushadi. Birinchisi, ushbu qimmatli qog‘ozlarni chiqaruvchi firma aksiyadoriga pul shaklida to‘lanadigan dividendlar. Ushbu dividend to‘lovlari shartnomada kelishilmaydi, shuning uchun ularni foiz deb bo‘lmaydi. Dividendlar firma direktorlar kengashi qarori bilan to‘lanadi.
Aksiyador tomonidan joylashtirilgan kapitaldan daromadning ikkinchi manbai sifatida aksiyador aksiyalarga egalik qilar ekan, ularning bozor kursi o‘sishini aytish mumkin. Daromadning bunday turi kapital o‘sishi deb ataladi. Agar aksiyador kurs pasayishi

139

oqibatida zarar ko‘rsa, unda kapital yo‘qotish haqida so‘z boradi. Investitsiya qilingan kapitaldan daromad miqdorini aniqlash uchun aksiyalarga egalik qilish muddati davomiyligi atigi bir kunni ham, bir necha o‘n yilni ham tashkil etishi mumkin.


Investitsiya qilingan kapitalning daromad darajasi qanday o‘lchanishini ko‘rsatib berish uchun, faraz qilaylik, bitta aksiya uchun 1000 so‘m narxda aksiyalar sotib oldingiz. Ertasi kuni ushbu aksiyalar narxi 1010 so‘mga ko‘tarildi va siz ularni sotdingiz. Joylashtirilgan kapitaldan bir kun uchun sizning daromadlilik stavkangiz 1% ni tashkil qildi – bitta aksiya uchun kapital o‘sishi ko‘rsatkichining (10 so‘m) uni xarid narxiga (1000 so‘m) nisbati.


Endi aytaylik, sotib olingan aksiyalarga bir yil davomida egalik qildingiz. Yil oxirida aksiyalar bo‘yicha bitta aksiya uchun 50 so‘m miqdorda dividendlar to‘landi va bir aksiyalar narxi 1050 so‘mni tashkil qildi. Shunday qilib, bir yil uchun joylashtirilgan kapital daromadliligi quyidagicha bo‘ladi: