B. K. Sattorov 00 Moliyaviy risklar nazariyasi

uchun sotasiz, bundan tashqari svop bo‘yicha hamkoringizdan yana 9000 dollar ham olasiz.


Endi keyingi yilda o‘rnatilgan muddatda spot ayirboshlash kursi 1 rubl uchun 0,04 AQSH dollarini tashkil etadi deb taxmin qilamiz. Siz hamkoringizga 1 rubl uchun 0,04 $ (spot kursi) va 1 rubl uchun 0,0333 $ (forvard kursi) o‘rtasidagi farqni 3000000 ga ko‘paytirilgan holda to‘lashingiz kerak bo‘ladi. Boshqacha aytganda – 20100 $. Agar siz bilan tuzilgan svop bo‘lmasa, u holda dasturiy ta’minotni litsenziyalash bo‘yicha kelishuvdan daromadingiz 120000 $ni tashkil etgan bo‘lardi (spot kursi bir rubl uchun 0,04 $ ni 3000000 ga ko‘paytirilgani). Biroq svop bo‘yicha kelishib olganingiz uchun umumiy daromadingiz 100000 $ ni tashkil etadi. O‘z navbatida, bu yil svopga rozilik berganingiz uchun afsuslanasiz. (Biroq hejirlashning mohiyati ham aynan potensial foydani rad etgan holda ehtimoliy yo‘qotishlar riskidan qutulishdan iborat.)


Zamonaviy sharoitda svoplar ko‘pincha moliyaviy vositachilar tomonidan tashkil etiladi. Odatda, vositachilar bitta kompaniya bilan kelishuvga kirishadi va keyinchalik offset svop tuzish uchun boshqa kompaniyani qidiradi. Svoplar birjadan tashqari bozorda tuziladi, shuning uchun ishtirok etuvchi kompaniyalar uchun ularning bajarilishini moliyaviy vositachi ta’minlaydi. Agar svop tomonlaridan biri o‘z majburiyatlarini bajarmasa, ularning bajarilishini moliyaviy vositachilar o‘z zimmasiga oladi. Bundan tashqari, ko‘pincha moliyaviy vositachi mustaqil ravishda svop bo‘yicha kontragent qidirgani uchun, ushbu kontragent svop bo‘yicha qarama-qarshi tomonda qatnashayotgan kompaniyani bilmasligi mumkin. Shuning uchun svoplarda risklar, asosan, vositachi uchun paydo bo‘ladi. Ikkita turdagi risk ehtimol qilinadi – bozor riski, ya’ni, vositachi tomon uchun bozor konyunkturasining salbiy o‘zgarish riski va kredit riski, ya’ni, svop qatnashchilaridan birining o‘z majburiyatlarini bajarmaslik riski. Vositachi ishtirokchilardan biri bilan svop bitimi tuzganda, foiz stavkalari yoki valuta kurslarida salbiy o‘zgarishlar yuzaga kelishi ehtimoli bilan bog‘liq bozor riski yuzaga keladi. Ushbu riskni, masalan, forvard yoki fyuchers bozorlarda qarshi bitim tuzish yo‘li bilan hejirlash mumkin. Shu tariqa, vositachi birinchi shartnoma uchun offset svopni tashkil

229

etmaguncha riskni hejirlaydi. Vositachi ikki kompaniya bilan qarama-qarshi svop tuzganidan keyin bozor riskini istisno qilgan bo‘ladi. Biroq u hejirlash mumkin bo‘lmagan kredit riskiga moyilligicha qolaveradi. Svopning tugash muddati yaqinlashgan sari kredit riskining darajasi kamayadi. Umuman, agar foiz va valuta svopini taqqoslasak, kredit riski valuta svopida kattaroq bo‘ladi, chunki foiz to‘lovlaridan tashqari tomonlar, odatda, nominallar bilan ham ayirboshlashni amalga oshiradilar.


Svoplar tuzishning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat. Zamonaviy bozorlar mukammal sanalmagani uchun, arbitraj foyda olish uchun mavjud iqtisodiy mexanizmning kamchiliklarilan foydalanish imkoni yuzaga keladi. Bozorlarning tashqi nomukammalligi qiyosiy ustunliklarning paydo bo‘lishida namoyon bo‘ladi. Bozorlarning nomukammalligini keng ko‘lamda ko‘rib chiqish lozim. U bozorning ichki tuzilmasi nomukammalligining natijasi ham, yana masalan, u yoki bu mamlakatda qabul qilingan ma’muriy-tartibot choralari yoki valuta nazorati va hatto hisob amaliyotidagi farqlar, bozorning turli segmentlari uchun kredit, foiz stavkasi va valuta riski baholash, soliq rejimi, transaksion xarajatlar va boshqalarning oqibati ham bo‘lishi mumkin.


Svoplar, shuningdek, risklarni hejirlashda ham foydalaniladi. Masalan, agar kompaniya foiz stavkalari oshishini kutayotgan bo‘lsa, u suzuvchi stavkali majburiyatlarini qat’iy stavkali majburiyatlarga almashtirish yo‘li bilan sug‘urtalanishi mumkin, bunda valuta svoplarini tomonlar valuta riskidan hejirlaydi. Foiz stavkalari yoki valuta kurslarining kelgusida harakatlarida muayyan dinamikani taxmin qilgan holda, svoplardan spekulatsiya uchun ham foydalanish mumkin. Svoplar moliyaviy instrumentlarning daromadliligini oshirishga yoki yangi moliyaviy instrumentlarni yaratishga ham imkon beradi. Umumnazariy jihatdan olganda, svoplar ham milliy, ham xalqaro iqtisodiyot doirasida turli bozorlar integratsiyasiga olib keladi. Optsionlar sug‘urta shartnomasining keng tarqalgan shakllaridan biri sanaladi. Optsion – bu kelgusida fiksirlangan narxda nimanidir sotib olish yoki sotish huquqidir. Biz aviachiptalar bilan bog‘liq misolda ko‘rib chiqqanimizdek, narx riskini kamaytirish maqsadida optsion sotib olish chipta narxining oshishi bilan bog‘liq

230

zararlarni sug‘urtalashdir. Optsion shartnomasini kelajakda nimanidir fiksirlangan narxda sotish yoki sotib olish majburiyatini o‘zida mujassamlashtirgan forvard shartnomasidan farqlash talab qilinadi. Tuzuvchi tomonlardan biriga nimanidir oldindan belgilan-gan narxda sotib olish yoki sotish huquqini beruvchi har qanday shartnoma optsion sanaladi. Oldi-sotdining qancha predmeti bo‘lsa, optsion shartnomalarining ham shuncha turi mavjud: tovar optsioni, aksiya optsioni, foiz stavkalari optsioni, valuta optsioni va boshqalar.