B. S. Isomov, L. N. Jiyanov

9.6. Loyihaning moliyaviy samaradorligini foyda balansi yordamida aniqlash usuli
Moliyaviy investitsiyalar samarali faoliyatning faol shaklidir korxonaning vaqtincha bo'sh mablag'laridan foydalanish. Moliyaviy investitsiyalarning quyidagi shakllari mavjud:
- foydali fond vositalariga kapital qo'yilmalar;
- pul vositalarining daromad turlariga kapital qo'yilmalar;
- bilan qo'shma korxonalarning ustav fondlariga kapital qo'yilmalar nafaqat foyda olish, balki moliyaviy ko'lamini kengaytirish maqsadi boshqa xo'jalik yurituvchi sub'ektlarga ta'siri.
Tahlil jarayonida investitsiyalar hajmi va tarkibi moliyaviy aktivlar, foyda va ularning o'sish sur'ati, shuningdek rentabellik aniqlanadi. Moliyaviy investitsiyalar samaradorligini retrospektiv baholash moliyaviydan olingan daromad miqdorini solishtirish orqali amalga oshiriladi ushbu turdagi aktivlarning o'rtacha yillik miqdori bo'lgan investitsiyalar.
Investitsion faoliyat tahlilining asosiy vazifalari korxonalar ta'rifi:
- bir yil va undan ko'proq muddatga investitsiyalarning turlari bo'yicha o'zgarishi
davr, ya'ni ichki va jalb qilingan o'zgarishlarning tendentsiyalarini hisoblash
korxonadagi mablag'lar;
-mumkin bo'lgan investitsiyalarning turlari bo'yicha tuzilishi
ushbu korxonada qaysi turdagi investitsiyalar afzal ko'rilishini aniqlash;
- investitsiya samaradorligi, bu asosida hisoblanadi
umumiy va ularning turlari bo'yicha investitsiyalar rentabelligi koeffitsientlari. Foyda korxona faoliyatining samaradorligini ifodalovchi asoiiy ko’rsatkichdir. Foyda mehmonxona xo’jaliklari bo'yicha va tashkilotlarning xo’jalik-moliyaviy faoliyati bo’yicha barcha natijaiarini aks ettiradigan umumlashtiruvchi ко’rsatkichdir.
Foyda o’z iqtisodiy mazmuniga ко’ra menedjerlar va xodimlari tomonidan yaratilgan va ular manfaati uchun foydalaniladigan daromad bolib, har bir korxonaning xo‘jalik faoliyatining kengaytirish va xalq farovon1igining yaxshilinishiga sarflanayotgan mamlakat sof daromadiga qo’shayotgan hissasini ifodalaydi.
Korxona olayotgan foydaning ma’lum qismi urnumdavlat ehtiyojlarini qondirish uchun davlat budjetiga kelib tushadi, boshqa qismi esa xo‘ja!ik faoliyatini yanada kengaytirish va mehnatga haq to‘lash fondini kengaytirish uchun korxona ixtiyorida qoladi.
Korxonada foyda moddiy - texnika bazasini rivojlantirish, savdo xodimlarining ishda eng samarali natijaga erish ishdan moddiy rnanfaatdorligini oshirish maqsadlarida foydalanishga qaratilgan.
Foyda miqdorini aniqlash uchun yalpi daromad sumniasidan muomala xarajatlari chegiriladi.
Foyda miqdoriga quyidagi omillar to’sir ко'rsatadi:
1.Xizmatlar va mahsulotlar(tovarlar) hajmining miqdor jihatdan o‘zgarishi.
2.0‘rtacha yalpi daromad darajasining o'zgarishi.
3. 0‘rtacha muomala xarajatlari darajasining o‘zgarishi.
Tovar aylanishi hajmining foydaga ta’sirini hisoblash uchun tovar aylanish hajmida bo’lgan farqni rejadagi rentabellik darajasiga ko‘paytirilib yo‘zga bo’linadi yoki tovar ayianishi bo‘yicha rejani ortig‘i bilan yoki kam bajarilgan foizni rejadagi foyda miqdoriga ko‘paytirilib yuzga bo’linadi.
O‘rtacha yalpi darajasi o‘zgarishining foydaga ta’sirini aniqlash uchun o‘rtacha yalpi daromad darajasidagi farqni hisobot yilidagi tovar ayianishi hajmiga ko‘paytirib yuzga bo’linadi. O‘rtacha yalpi daromad xarajatlari darajasi o‘zgarishining foydaga ta’sirini hisoblash uchun o‘rtacha muomala xarajatlari dara¬jasidagi farqni hisobot yilidagi tovar ayianishi hajmiga ko‘paytirilib yuzga bo’linadi. Sof foyda summasining o 'zgarishiga quyidagi omillar ta’sir ко‘rsatadi:
1.Tovar aylanish hajmining o‘zgarishi;
2.0‘rtacha yalpi daromad darajasining o‘zgarishi;
3.Muomala xarajatlari o‘rtacha darajasining o‘zgarishi;
4.Soliq summasining hisobot yilida rejaga nisbatan 12 ming so‘mga kamayishiga olib keladi.
Korxonada foyda miqdorini miqdor jihatdan o’sishini ta’minlash uchun imkoniyatlar mavjud. Masalan, foyda kam bo‘lsa tovar aylanish hajmini jadal sur’atlar bilan o’stirish va foyda summasining o‘zgarishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadigan muomala xarajatlari darajasini pasaytirishdan iboratdir. Foyda rejasining bajarilishiga baho berilgandan sung balansda ko‘rsatiladigan foyda rejasining bajarilishi tahlil qilinishi zarur. Chunki balansda ko‘rsatiladigan foyda miqdori tovarlarni sotish natijasida olingan foydadan ko‘p bo’lishi yoki kam bo‘lishi mumkin. Agar rejalashtirilgan va rejalashtirilmagan daromadlar miqdori rejalashtirilgan va rejalashtirilmagan zararlardan ko‘p bo’lsa, u holda balansdagi foyda tovarlarni sotish natijasida olingan foydadan ko‘p bo‘ladi yoki aksincha.
Korxonaning o‘zini-o‘zi qoplash sharti har bir korxonaning ko‘zda tutilgan rejasini bajarish choralarini kurishga, barcha daromad va xarajatlarni qat’iy hisobga olishga, moddiy va moliyaviy resurslardan unumli foydalanishga undaydi. Korxonaning yangi tartibda ishlashi natijasida xo‘jalikning mustaqillik doirasi ancha kengaydi. Ular ko‘plab muhim ko‘rsatkichlarni mustaqil rejalashtirish, iqtisodiy rag‘batlantirish fondlarini tashkil etish va bu fondlarni qanday maqsadlarga sarfiashni hamda xodimlarni mukofotlash tartibini belgilash, ularga bir necha kasbni qo‘shib bajargani uchun qo‘shimcha haq to‘lash, xodimlarning ish vaqti tartibini o‘zgartirish, ortiqcha jihoz va uskunalarni sotish huquqiga egadirlar.