B. S. Isomov, L. N. Jiyanov

SI = YaI - A (1)
Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalariga ko'ra, investitsiyalar o'zlarining moliyaviy resurslari, qarz va boshqa jalb qilingan mablag'lar asosida amalga oshiriladi. O'z moliyaviy resurslariga foyda, amortizatsiya, jamg'arish va jamg'arma fondlari va investorning boshqa ichki xo'jalik zahiralari, shuningdek sug'urta organlari tomonidan baxtsiz hodisalardan ko'rilgan zararlarni qoplash shaklida to'lanadigan mablag'lar va boshqalar kiradi. Investorlarning jalb qilingan mablag‘lariga bank va byudjet ssudalari, obligatsiyali kreditlar va qarz majburiyatlari bo‘yicha olingan boshqa mablag‘lar kiradi. Bozor iqtisodiy sharoitiga o'tish sharoitida investitsiya resurslarining nisbatan yangi manbalari soliq investitsiya krediti va investitsiya lizingidir. Investitsiya solig'i krediti - bu davlat byudjetiga to'lanishi kerak bo'lgan hisoblangan soliq summasi hisoblanadi. Izlanishlar shuni ko’rsatayaptiki O‘zbekistonda investitsiyalarni moliyalashtirish ko‘lamini oshirishda erishilgan ijobiy yutuqlarga qaramay, yirik investitsiya loyihalarini amalga oshirishga bo‘lgan talab qondirilmayapti. Investitsiyalarni moliyalashtirishning progressiv vositalarining sust joriy etilishining asosiy sababi, ularning ishlab chiqilgan biznes-rejalari sifatining pastligi, ekspertiza sifatining yetarli emasligi va respublikaning aksariyat korxonalarida risklarni boshqarish darajasining pastligidir.

1. 
   4. Investitsiya samaradorligi va faoliyatiga ta'sir qiluvchi omillar
   

Ivestitsiya jarayoni murakkab ko'p qirrali jarayon bo'lib, unga katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo'lgan ko'plab omillar ta'sir qiladi. Amaliy nuqtai nazardan, bunday omillarni, ularning investitsiya faoliyati va investitsiya samaradorligiga ta'sir qilish mexanizmini bilish dalillarga asoslangan investitsiya siyosatini ishlab chiqish va investitsiya jarayonini yanada samarali boshqarish uchun asosdir.

Omil (lotincha omil — hosil qiluvchi, ishlab chiqaruvchi) deganda har qanday jarayon, hodisaning xarakterini yoki individual xususiyatlarini belgilovchi sabab, harakatlantiruvchi kuch tushuniladi.
Sabab (omil) va ta'sir o'zaro chambarchas bog'liqdir. Oqibat - har qanday jarayon yoki hodisaga har qanday omil (lar)ning ta'siri natijasidir.
Investitsiyalar samaradorligi deganda investitsiyalarning bir rubliga iqtisodiy yoki ijtimoiy natijani olish tushuniladi. Ko'pincha xorijiy amaliyotda asosiy kapitalga qo'yilgan investitsiyalar iqtisodiy samaradorligi qiymatini aniqlash mezoni sof foyda darajasi kabi ko'rsatkich bo'lib, quyidagi ifodadan aniqlanadi:

Bu yerda:
- sof foyda darajasi;
- asosiy kapitalga investitsiya kiritishdan olingan sof foyda qiymati;
I - asosiy kapitalga investitsiyalar miqdori.
Mahalliy amaliyotda asosiy kapitalga investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash uchun quyidagi formulalar qo'llaniladi:

Buyerda:
Si -asosiy kapitalga qo’yilgan mablag’larning mutlaq samaradorligi;
F - asosiy vositalarga investitsiya qilish natijasida olingan foyda (sof);
K - asosiy fondlarga yo’naltirilganar kapital qo'yilmalar;
Makrodarajada asosiy kapitalga investitsiyalar samaradorligi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

Buyerda:
S - asosiy kapitalga qo’yilgan investitsiyalar samaradorligi;
∆ MD - asosiy kapitalga investitsiyalar hisobiga milliy daromadning miqdor jihatdan ortishi;
K - makrodarajadagi asosiy kapitalga investitsiyalar.
Ta’kidlash joizki, investitsion faollik va investisiya samaradorligiga ta’sir etuvchi omillar yetarlicha o‘rganilmagan va ilmiy adabiyotlarda yoritilmagan. Bundan tashqari, mualliflar orasida ushbu masalani o'rganishda umumiy nuqtai nazar mavjud emas. Adabiy manbalarni umumlashtirish, shuningdek, mualliflarning shaxsiy tadqiqotlari asosida investitsiyalarning samaradorligiga ta'sir qiluvchi barcha omillarni quyidagi mezonlarga ko'ra tasniflash mumkin.
Ta'sir ko'lamiga qarab, ularni uch darajaga bo'lish mumkin:

• 
  makrodarajada investitsiyalar samaradorligiga ta'sir etuvchi omillar;
  
• 
  mintaqaviy darajada investitsiyalar samaradorligiga ta'sir etuvchi omillar;
  
• 
  korxona (tashkilot) darajasida investitsiyalar samaradorligiga ta'sir etuvchi omillar.
  
• 
  Keling, omillarning ushbu tasnifini batafsil ko'rib chiqaylik.
  

Makro darajada investitsiyalar samaradorligiga ta'sir qiluvchi omillarga quyidagilar kiradi:

• 
  davlat tomonidan olib borilayotgan iqtisodiy va ijtimoiy siyosatning samaradorligi;
  
• 
  investitsiya xavfi;
  
• 
  soliq tizimini takomillashtirish;
  
• 
  inflyatsiya darajasi;
  
• 
  mamlakatdagi siyosiy va ijtimoiy vaziyat;
  
• 
  rossiya Federatsiyasi Markaziy bankining qayta moliyalash stavkasi va tijorat bankining foiz stavkasi;
  
• 
  investitsion jozibadorlik;
  
• 
  investitsiya faoliyati sohasidagi normativ-huquqiy bazani takomillashtirish;
  

• 
  investitsiya infratuzilmasining mukammallik darajasi;
  
• 
  xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun shart-sharoitlar yaratildi;
  
• 
  davlat tomonidan olib borilayotgan investisiya siyosatining samaradorligi va boshqalar.
  

Mintaqaviy darajada investitsiyalar samaradorligiga ta'sir qiluvchi omillarga quyidagilar kiradi:

• 
  amalga oshirilayotgan iqtisodiy va ijtimoiy siyosatning samaradorligi;
  
• 
  mintaqaning investitsion jozibadorligi;
  
• 
  xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun shart-sharoitlar yaratildi;
  
• 
  mintaqaviy darajada soliq tizimini takomillashtirish;
  
• 
  amalga oshirilayotgan mintaqaviy investitsiya siyosatining samaradorligi;
  
• 
  hududiy investitsiya infratuzilmasining takomillashtirilganlik darajasi;
  
• 
  investitsiya xavfi darajasi va boshqalar.
  

Korxona (tashkilot) darajasida investitsiyalar samaradorligiga ta'sir qiluvchi omillarga quyidagilar kiradi:

• 
  korxona tomonidan olib borilayotgan iqtisodiy va ijtimoiy siyosatning samaradorligi;
  
• 
  samarali investitsiya siyosatining mavjudligi;
  
• 
  mahsulot sifati va raqobatbardoshligi;
  
• 
  asosiy ishlab chiqarish fondlari va ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi;
  
• 
  korxonada mavjud resurslardan foydalanishning oqilonalik darajasi;
  
• 
  korxona rahbarlarining malakasi va korxona boshqaruvining mukammallik darajasi;
  

• 
  amalga oshirilayotgan investitsiya loyihalari sifati va samaradorligi va boshqalar.
  

Investitsiyalar samaradorligiga ta'sir qilish yo'nalishiga qarab, barcha omillarni ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchisi, investitsiyalar samaradorligiga ijobiy ta'sir ko'rsatadigan omillar va ikkinchisi investitsiyalar samaradorligiga salbiy ta'sir ko'rsatadigan omillar. Masalan, ijobiy omillarga inflyatsiyaning pasayishi, soliq yuki, Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi va boshqalar kiradi, salbiy omillarga esa mamlakatdagi iqtisodiy inqirozning kuchayishi, beqaror ijtimoiy-siyosiy vaziyat kiradi. mamlakatda inflyatsiyaning oshishi va boshqalar. Voqealarning tabiatiga qarab, investitsiyalar samaradorligiga ta'sir qiluvchi barcha omillarni ikki guruhga bo’lish mumkin:

• 
  ob'ektiv, ya'ni, paydo bo'lishi inson faoliyati bilan bog'liq bo'lmagan, lekin tabiiy yoki shunga o'xshash hodisalar bilan bog'liq bo'lgan omillar;
  
• 
  sub'ektiv, ya'ni, sodir bo'lishi inson faoliyati, xususan boshqaruv va ijodiy faoliyat bilan bog'liq va shartlangan omillar.
  

Investitsiyalar samaradorligiga ta'sir etuvchi barcha omillarni, ularning paydo bo'lish vaqtiga qarab, vaqtinchalik va doimiy omillarga bo'lish mumkin.
Investitsiyalar samaradorligiga ta'sir qilish darajasiga qarab, barcha omillarni uch guruhga bo'lish mumkin:

• 
  sezilarli ta'sirga ega;
  
• 
  kamroq sezilarli ta'sirga ega;
  
• 
  kam ta'sir ko'rsatadi.
  

Ushbu tasnif faqat qisqa vaqt davomida amal qiladi, chunki vaziyatning o'zgarishi bilan individual omillarning ta'sir darajasi ham o'zgaradi. Shuni ta'kidlash kerakki, investitsiya samaradorligi, investitsion jozibadorlik va investitsiya faolligi o'rtasida 1-rasmda ko'rsatilgan yaqin bog'liqlik mavjud.