B. S. Isomov, L. N. Jiyanov

8.3. Lizingning asosiy turlari
Butun dunyoda tan olingan lizingning asosiy turlari moliyaviy lizing va operativ lizing bo‘lib, bunday farqlash mezonlari sifatida asbob-uskunalardan foydalanish muddati va lizing beruvchining majburiyatlari doirasi hisoblanadi.
Operatsion lizing ijara muddatining mulkning me’yoriy xizmat qilish muddatidan qisqa bo‘lishi, lizing to‘lovlari esa mulkning to‘liq qiymatini qoplamasligi bilan tavsiflanadi. Shuning uchun lizing beruvchi uni bir necha marta vaqtinchalik foydalanish uchun ijaraga berishga majbur bo'ladi, chunki u uchun ijaraga olingan ob'ektning qoldiq qiymatini tiklash xavfi ortadi. Shu munosabat bilan, operativ lizing holatida lizing to'lovlarining hajmi moliyaviy lizingga qaraganda yuqori.
Moliyaviy lizing - bu mol-mulkning qiymati to'liq to'langan holda ijaraga berish va mulk vaqtincha foydalanishga berilgan muddat foydalanish muddatiga yaqinlashishi va barcha yoki katta qismi qiymatining eskirishi bilan tavsiflanadi. Shartnoma amal qilish muddati davomida lizing beruvchi lizing to‘lovlari hisobiga mulkning butun qiymatini undirib oladi va lizing bitimidan foyda oladi. Moliyaviy lizingda, qoida tariqasida, texnik xizmat ko'rsatish va sug'urta qilish uchun javobgarlik lizing oluvchiga yuklanadi. Ushbu turdagi lizing eng keng tarqalgan bo'lib, mustaqil nom olgan juda ko'p turli xil shakllarni o'z ichiga oladi.
O'tkazilgan mulkning xizmat ko'rsatish hajmiga ko'ra lizing sof va "ho'l" lizingga bo'linadi. Sof (Net) lizing - bu mulkni barcha saqlash ijarachi tomonidan o'z zimmasiga oladigan munosabatlar. Shuning uchun, bu holda, uskunaga texnik xizmat ko'rsatish xarajatlari lizing to'lovlariga kiritilmaydi. Ushbu turdagi lizing, yuqorida aytib o'tilganidek, moliyaviy lizingga xosdir.
"Ho'l" lizing uskunaga majburiy texnik xizmat ko'rsatish, uni ta'mirlash, sug'urtalash va lizing beruvchining javobgarligi bo'lgan boshqa operatsiyalarni o'z ichiga oladi. Ushbu xizmatlardan tashqari, lizing oluvchining iltimosiga binoan, lizing beruvchi malakali kadrlar tayyorlash, tayyor mahsulotlarni sotish va reklama qilish, xom ashyo etkazib berish va hokazolarni o'z zimmasiga olishi mumkin.
Mamlakatimizda lizing xizmatlari bozori hali rivojlanmagan va lizing ob'ektlariga yuqori sifatli texnik xizmat ko'rsatadigan lizing kompaniyalari deyarli yo'q. Shu munosabat bilan lizingning eng keng tarqalgan turi sof lizing bo'ladi.
To'g'ridan-to'g'ri lizing. Bunday holda, uskunani ishlab chiqaruvchi ob'ektni mustaqil ravishda ijaraga oladi. Shunday qilib, etkazib beruvchi va lizing beruvchi bir shaxsda harakat qiladi. Ikki tomonlama kelishuv mavjud. Ushbu shaklda ikki tomonlama lizing operatsiyalari keng tarqalmagan, chunki lizing operatsiyalarining ko'payishi bilan ishlab chiqaruvchi, qoida tariqasida, o'z lizing kompaniyasini yaratadi.
Qaytarib beriash sharti bilan amalga oshiriladigan lizing. Ushbu lizing ikki tomonlama lizing bitimining bir turi bo'lib, kengroq qo'llanilishini topdi. Uning fikri quyidagicha. Korxonada (kelajak lizing oluvchi) asbob-uskunalar mavjud, lekin ishlab chiqarish faoliyati uchun mablag' yetishmaydi. Keyin bu korxona lizing kompaniyasini topib, unga mol-mulkini sotadi. O'z navbatida lizing kompaniyasi uni xuddi shu korxonaga ijaraga beradi. Shunday qilib, kompaniyada, masalan, aylanma mablag'larni to'ldirishga yo'naltirilishi mumkin bo'lgan mablag'lar mavjud. Bundan tashqari, shartnoma shunday tuzilganki, uning amal qilish muddati tugagandan so'ng korxona uskunani sotib olish huquqiga ega bo'ladi va shu bilan unga egalik huquqi tiklanadi.
Ushbu turdagi lizing birinchi navbatda moliyaviy resurslar bilan bog'liq qiyinchiliklarga duch kelgan korxonalar uchun juda foydali. Bunday korxonalar uchun lizing kompaniyasining mol-mulkini sotish, shu bilan birga u bilan lizing shartnomasini tuzish va mulkdan foydalanishni davom ettirish muhim ahamiyat kasb etadi.
"Alohida lizing yoki qo'shimcha moliyaviy resurslarni jalb qilish yo’li bilan amalga oshiriladigan lizing. Bu lizingning eng qiyin turi, chunki u ko'p kanalli moliyalashtirish bilan bog'liq bo'lib, qoida tariqasida, qimmat loyihalarni amalga oshirish uchun ishlatiladi. Uning ajralib turadigan xususiyati shundaki lizing beruvchi asbob-uskuna sotib olayotganda uning qolgan qismini bir yoki bir nechta kreditorlardan qarzga to'laydi, lizing kompaniyasi esa mol-mulkning to'liq qiymatidan hisoblangan barcha soliq imtiyozlaridan foydalanishda davom etadi. Ushbu turdagi lizingning yana bir xususiyati shundaki, lizing beruvchi ssudani ma'lum shartlar asosida oladi, bu esa ichki moliyaviy-kredit munosabatlari uchun unchalik xos emas. Qarz oluvchi-lizing beruvchi kreditorlar oldida qarzni to'lash uchun javobgar emas, u lizing to'lovlari summasidan to'lanadi. Shuning uchun, qoida tariqasida, lizing beruvchi kreditorlar foydasiga ssuda qaytarilgunga qadar mol-mulkni garovga qo'yadi va ularga kreditni to'lash uchun lizing to'lovlarining bir qismini olish huquqini beradi. Shunday qilib, bitim bo'yicha asosiy risk kreditorlar - banklar, sug'urta kompaniyalari, investitsiya fondlari yoki boshqa moliya institutlari zimmasiga tushadi va faqat lizing to'lovlari va lizingga olingan mol-mulk kreditni qaytarish uchun garov bo'lib xizmat qiladi.
G'arbda lizing operatsiyalarining 85% dan ortig'i alohida lizing asosida quriladi. Mamlakatimizda lizing biznesining rivojlanmaganligi va lizing kompaniyalarining moliyaviy zaifligi tufayli alohida lizingni rivojlantirish uchun qulay zamin mavjud. Qayta tiklanadigan lizing yoki mulkni ketma-ket almashtirish bilan lizing. Ushbu turdagi lizingga ehtiyoj texnologiya lizing oluvchi doimiy ravishda turli xil jihozlarni talab qilganda paydo bo'lishi mumkin. Bunday hollarda lizing shartnomasi shartlariga muvofiq lizing oluvchi ma’lum muddatdan keyin lizingga olingan mol-mulkni boshqa lizing ob’ektiga almashtirish huquqiga ega bo‘ladi.
Ko'pincha lizing to'g'ridan-to'g'ri emas, balki vositachi orqali amalga oshiriladi. Shu bilan birga, shartnomada vositachi vaqtincha to'lovga layoqatsiz yoki bankrot bo'lgan taqdirda, lizing to'lovlari asosiy lizing beruvchiga o'tishi shart. Bunday operatsiyalar "sublizing" deb ataladi.
Xolding, kontsern va boshqalar tarkibiga kiruvchi korxonalarni texnik qayta jihozlash maqsadida sublizing bitimlaridan foydalanish foydalidir. Misol uchun, bosh kompaniya o'zining sho''ba korxonalariga asbob-uskunalar sotib olish uchun to'g'ridan-to'g'ri qarz berishni xohlamaydi, chunki u mablag'lardan to'g'ri foydalanishga ishonch hosil qilmaydi. Keyin ushbu bosh korxona lizing kompaniyasini tuzib, zavodlar talabiga ko'ra kerakli asbob-uskunalarni xarid qilib, xaridorlarga yetkazib beradi. Kelgusida u lizing to'lovlarining o'z vaqtida kelib tushishini nazorat qiladi, ularni jamlaydi va asosiy lizing beruvchiga o'tkazadi, asbob-uskunalardan foydalanishni nazorat qiladi va lizing shartnomasida nazarda tutilgan hollarda texnik xizmat ko'rsatadi.
Xalqaro maydonda “ikki marta tushish” deb nomlanuvchi sub-lizing operatsiyalari ikki yoki undan ortiq mamlakatlarda soliq imtiyozlari kombinatsiyasidan foydalanadi. Misol uchun, 1990-yillarning boshlarida Buyuk Britaniya orqali AQSh uchun samolyotlarni sotib olish ushbu sxema bo'yicha tashkil etilgan. Buyuk Britaniyadagi lizing kompaniyasi samolyotni sotib olib, amerikalik lizing kompaniyasiga ijaraga berdi. Lizing kompaniyalari ko'pincha soliq solish maqsadida imtiyozli soliqqa tortiladigan joylarda (offshor zonalarda) o'z filiallarini ochadilar.