B. Siddiqov S. Abdullayev sh. Mexmonaliyev

1.3. Iqtidorli o‘quvchilarni tarbiyalash va rivojlantirishning pedagogik shart – sharoitlari
Iqtidorli o‘quvchilarni tarbiyalash va rivojlantirishning pedagogik shart – sharoitlari yaratish muhim hisoblanadi. Iqtidorli bola nafaqat o‘ziga, balki atrof-muhitga ham tanqidiy munosabatda bo‘lishga moyil. Shuning uchun iqtidorli bolalar bilan ishlaydigan o‘qituvchilar umuman tanqidga, xususan, o‘zlariga etarlicha toqatli bo‘lishlari kerak. Iqtidorli bolalar ko‘pincha og'zaki bo‘lmagan signallarni boshqalar tomonidan o‘zini o‘zi qabul qilishning namoyon bo‘lishi sifatida qabul qiladilar. Natijada, bunday bola chalg'itadigan, bezovtalanadigan, doimo hamma narsaga munosabat bildiradigan taassurot qoldirishi mumkin.
Ular uchun standart talablar yo‘q (hamma narsa hamma kabi), ular uchun konformist bo‘lish qiyin, ayniqsa mavjud norma va qoidalar ularning manfaatlariga zid bo‘lsa va ma'nosiz ko‘rinadi. Iqtidorli bola uchun bu qabul qilinganligi haqidagi bayonot argument emas.
Iqtidorli bolalar o‘zlariga nisbatan juda talabchan bo‘lib, ko‘pincha hozirgi vaqtda amalga oshirish mumkin bo‘lmagan maqsadlarni qo‘yadilar, bu esa hissiy bezovtalikka va xatti-harakatlarning beqarorligiga olib keladi. Bunday bolalarda ko‘pincha qobiliyatlarni rivojlantirish nuqtai nazaridan o‘zidan past bo‘lgan bolalarga nisbatan toqatsizlik mavjud. Bunday yigitlarning bu va boshqa xususiyatlari, ular o‘zlarini "ma'qullanmagan" mavqega ega bo‘lganda, ularning ijtimoiy mavqeiga ta'sir qiladi. Shu munosabat bilan, bu pozitsiyani o‘zgartirishga erishish kerak va birinchi navbatda, bu o‘qituvchilarning o‘zlarini tayyorlash bilan bog'liq.
Iqtidorli o‘quvchilarni tarbiyalash va rivojlantirishning pedagogik shart – sharoitlariga avvalo ta’lim berish uchun sharoit: Olim, pedagog, amaliyotchilar kuchi birlashganida iste’dodli bolalarning to‘la rivojlanishi uchun sharoit yaratish mumkin. Iqtidorning namoyon bo‘lishi uchun bolani yoki uning tirishqoqligi, maqsadga intiluvchanligi, iroda sifatlarini rag‘batlantirish lozim. Aynan rag‘bat va qunt bilan mehnatning iqtidor bilan uyg‘unlashuvi uning qobiliyatlari haqida gapirish imkonini beradi.
Bu yerda, eng avvalo, zarurat tug‘ilganida iste’dodga to‘g‘ri yo‘nalish bera olishi mumkin bo‘lgan ota-ona, pedagog, maktab psixologlari muhim rol o‘ynaydi. Rahbarsiz iqtidorli bola iste’dodini namoyon qilishi, o‘z iqtidorini takomillashtirish ustida ishlamasdan turib ulkan natijalarga erishishi mumkin emas. Iqtidorli bola o‘zi singari iste’dodli o‘quvchilar o‘qiydigan hamda maxsus tayyorgarlikka ega o‘qituvchilar ishlaydigan maktabda o‘qishi lozim - ko‘plab professional psixologlar shunday deb hisoblashadi (oddiy maktabda talantli bolani o‘qituvchi bilan ziddiyat kutadi). Gap iste’dodli bolalar maxsus saralash tizimi orqali qabul qilinadigan hamda maxsus dastur bo‘yicha o‘qitiladigan ixtisoslashtirilgan maktablar haqida bormoqda.
Iqtidorli bolalar bilan ishlashning so‘nggi yillardagi tajribasi ko‘rsatishicha, maktab ta’limi va tarbiyasiga an’anaviy qabul bo‘layotgan shaxs ijodiy salohiyatini rivojlantirish vazifasidan yiroq. Oddiy kuzatuvlar butun ta’lim tizimini birdaniga qayta qurishning, o‘qituvchilarning maktabga goho ko‘plab qiyinchiliklar olib keladigan “nostandart” bolalarga munosabatini o‘zgartirishning naqadar murakkab va mushkulligini yaqqol ko‘rsatadi. Iqtidorli bolada o‘zini chetga olish, o‘z imkoniyatlarini niqoblash sindromini shakllantiruvchi mexanizmlar bosqichma-bosqich namoyon bo‘ladi.
Pedagog va psixologlar o‘rtasida iqtidorlilarni o‘qitish yuzasidan kamida ikkita nuqtai nazar mavjud. Ulardan biriga muvofiq iqtidorli bolalarni o‘qitish uchun maxsus sinflarva maxsus ta’lim muassasalarini tashkil qilish kerak. Boshqa nuqtai nazarga ko‘ra, iqtidorli bolalar hamma bolalar bilan birgalikda ta’lim olishlari kerak, bo‘lmasa, ular “normal” kishilar orasida yashash, ular bilan muomalada bo‘lish va ishlashni o‘rgana olmaydilar.
Shunday bo‘lsada, ko‘pchilik olimlar iste’dodni rivojlantirish uchun sharoit yaratish bo‘yicha puxta o‘ylangan ta’lim tizimi doimo o‘z natijasini berishini tasdiqlashadi va unga ko‘plab misollar keltirish mumkin. O‘zbekistonda o‘quvchilari bir necha bor xalqaro olimpiadalar g‘olibi bo‘lgan, kuchli uchlikka kirgan mashhur Qorako‘l matematika maktab - internatini misol qilib ko‘rsatish mumkin. Umuman olganda, mustaqillik yillarda O‘zbekiston o‘quvchilari matematika bo‘yicha xalqaro olimpiadalarda o‘n beshta medal olishgan bo‘lsa, ulardan o‘n uchtasi qorako‘llik o‘quvchilarga tegishli. Hozirgi kunda bu ko‘rsatkich yanada yuqori.
Rossiyalik pedagoglar iqtidorli bolalarni o‘qitish bo‘yicha ulkan tajriba to‘plashgan. Ular bilan ishlash an’anasi Moskvadagi 57 ta maktabda barqaror yo‘lga qo‘yilgan, bu haqda ularning bitiruvchilarining muvaffaqiyatlari ko‘p narsani so‘zlab beradi. Ulardan 220 nafardan ko‘prog‘i hozir jahonning yaxshi universitetlarida o‘qishmoqda, aksariyati ushbu oliy o‘quv yurtlarida dars berishmoqda. Yuzga yaqin fan nomzodi, 15 nafari doktorlik monografiyasini himoya qilgan. Sankt-Peterburgda esa Rossiya va xalqaro olimpiadalarda g‘olib chiqish miqdori bo‘yicha Ioffe nomidagi fizika - texnika instituti qoshidagi Alferov litseyi nomini olishga muvaffaq bo‘lgan fizika - texnika maktabi ajralib turadi.
Nobel mukofoti laureati Jores Alferov o‘zi nomidagi jamg‘armaga Nobel mukofoti uchun olgan mablag‘ining bir qismini o‘tkazgan. Ushbu pullarni u talantli o‘quvchi va o‘qituvchilar uchun o‘z nomidagi stipendiyani joriy etishga sarflashni rejalashtirgan.
Muassasa mitsenatlik (tadbirkorlardan biri homiyligi) orqasida faoliyat yuritadi, bu biznesning jamiyat oldidagi ijtimoiy mas’uliyati muhimligini tasdiqlaydi. Maktablarning iqtidorli bolalar bilan ishlashining zohiriy natijalari shunday. Va albatta, uning zarurligi va maqsadga muvofiqligi yuzasidan hech kimda shubha qolmaydi.
Rivojlangan davlatlar har doim iste’dodli bolalar masalasiga, ularning hal qilinishi mamlakat uchun naqadar muhimligi va strategik ahamiyatini anglagan holda, yuqori darajada e’tibor qaratib kelgan. Talantli bolalarga munosabatda loqayd bo‘lmasdan, ular ta’lim sohasida alohida siyosat ishlab chiqib va amalga oshirib, iqtisodiy muvaffaqiyatlarning mevasini terib oladilar. Shu tariqa, tegishli sohalarda intellektual elita shakllanadi, yuqori malakali mutaxassislar faoliyatidan esa davlat ravnaqi uchun foydalaniladi. Bunday siyosat natijalari yuzasidan guvohlik beruvchi ko‘plab misollar keltirish mumkin.
Amerikaliklar bugun ham iqtidorli bolalar masalasiga katta e’tibor qaratishda davom etishmoqda. Vunderkindlarga yordam ko‘rsatish davlat jamg‘armalari bilan birga u yerda o‘nlab xususiy jamg‘armalar ham faoliyat ko‘rsatadi. Misol uchun, ”Maykrosoft” korporatsiyasi boshlig‘i Bill Geyts har yili bir necha 14 yoshdagi dasturchilarni ishga oladi. noyob-kitobga usta amerikaliklar iqtidorli bola ulg‘aygach, Nobel mukofotiga sazovor bo‘lmasada, yomon mutaxassis bo‘lmasligini allaqachon tushunib yetishgan.
Yevropada hozirgi vaqtda iqtidorli bolalar masalasi bilan Yevropa Kengashi qoshida rasmiy faoliyat yurituvchi “Yevrotalant” tashkiloti shug‘ullanadi. Ko‘plab davlatlar iste’dodli bolalar to‘g‘risidagi qonunlarga ega.
A.M.Matyushkin iqtidorning strukturaviy elementlarini: qo‘yilgan masalalarning yechimlarini taklif etishdagi originallik (boshqalarga o‘xshamaslik darajasi), nostandartlik, kutilmaganlik kabi elementlarga ajratadi. U iqtidorni umumiy va maxsus qobiliyatlar paydo bo‘lishi sifatida emas, balki ijodiy rivojlanish deb qaraydi va quyidagi 5 ta strukturaviy komponentni ajratib ko‘rsatadi:
a) idrok motivatsiyasining dominantligi;
b) yangilikni his etish, muammoni ko‘rish va hal etishda ifodalanadigan izlanuvchanlik va ijodiy faollik;
v) original yechimlarga erishish imkoniyati;
g) faxrlanish va bashorat qilish imkoniyati;
d) yuqori estetik, intellektual baholashni ta’minlovchi ideal etalonlarni yaratish qobiliyati [41].
B.M.Teplov qobiliyatlar va iqtidorga ta’rif berib iqtidor haqidagi izlanishlarni aynan qobiliyatlardan boshlash lozimligini ta’kidlaydi. B.M.Teplov iqtidor deganda – ”u yoki bu faoliyatni amalga oshirishda kamroq yoki ko‘proq yutuqlarga erishishiga bog‘liq bo‘lgan qobiliyatlarning o‘ziga xos sifatiy birlashmalarini” tushunadi [57].
Bir so‘z bilan aytganda, ta’lim muassasalarida o‘quvchilar shaxsining rivojlanishi, ularning qiziqishlari, iqtidorini ro‘yobga chiqishi, mustaqil bilim olishlariga va ijodiy mehnat qilishlariga shart-sharoit yaratish lozim. Shuning uchun ham davlat iste’dodli yoshlarni alohida qo‘llab-quvvatlaydi. Ta’lim muassasalarining iqtidorli o‘quvchilari maxsus psixologik va pedagogik test o‘tkazish orqali aniqlanadi. Bunday o‘quvchilarni maqsadli xayotga yullashda ta’lim muassaslarining vazifalari quyidagilardan iboratdir:
- iqtidorli o‘quvchilarning intellektual saloxiyati, chuqur bilim olishi va qobiliyatlarini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratish;
- malakali o‘qituvchilarni iqtidorli o‘quvchilar bilan individual (yakka tartibda) ishlashga safarbar qilish;
- ilm-fan taraqqiyotining ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha ilmiy jamiyat ishlariga iqtidorli o‘quvchilarni keng jalb etish;
- iqtidorli o‘quvchilar bilan ishlashda maktabda iqtidorli o‘quvchilar haqidagi ma’lumotlar banki va ularni doimiy tashxislash monitoringini shakllantirish;
- ular bilan ishlashning ilg‘or pedagogik texnologiyalarini aniqlash;
- oliy ta’lim muassasalari, o‘rta-maxsus kasb-hunar ta’limi tizimida faoliyat yuritayotgan yetuk mutaxassislar bilan hamkorlik qilish.
Jahon pedagogika va psixologiyasi fani rivojida iqtidorlilikning ko‘plab modellari ishlab chiqilgan. Mazkur modellarni tahlil etish asosida iqtidorlilik uch o‘zaro uyg‘un tarkibiy qismlarga ajratish mumkin. Bular:
–intellektual qobiliyatlar;
–kreativlik;
–tirishqoqlik (motivatsiya, qat’iyat, matonatlilik).
Shuningdek, bilimdonlik (eruditsiya) va maqbul ijtimoiy muhit iqtidorlilikni rivojlantirishda alohida ahamiyat kasb etadi. O‘quvchilarda iqtidorlilikni rivojlantirish komponentlarining quyidagilar: