B. Siddiqov S. Abdullayev sh. Mexmonaliyev

Dastlabki belgilari: Ta’kidlaganimizdek, iste’dodlar va ular bilan ishlashning barcha muammolari ikki bosqichga bo‘linadi: bunday bolalarni qidirib topish va saralash, ularga ta’lim berish va tarbiyalash. Shuning uchun, olimlar iste’dodlarni qidirib topishga kirishishdan oldin, eng avvalo, ularning xususiyatlarini tadqiq qiladilar. Ko‘plab tadqiqotchilar shunday xulosaga keldilarki, aksariyat iste’dodli bolalar ko‘plab tengdoshlaridan farq qilib turuvchi alohida xususiyatlarga ega bo‘lishadi. Ular, odatda, yuqori darajada qiziquvchanlik va tadqiq qilish faolligi bilan ajralib turishadi. Bunday bolalar o‘zlarining g‘aroyib savollari yoki harakatlari bilan o‘qituvchilarini noqulay ahvolga solib qo‘yishadi. Ular bilan ishlaydigan o‘qituvchilar o‘quvchilarining aqlliroq bo‘lishlari mumkinligiga tayyor turishlari kerak.
Iste’dodli bolalar ilk yoshlardanoq sabab-oqibat munosabatlarini kuzatish hamda shunga mos xulosalar chiqarish layoqatlari bilan ajralib turishadi. Odatda, nutq va abstrakt tafakkurni erta o‘zlashtirishlariga asoslangan a’lo darajadagi xotiraga ega bo‘ladilar. Ularni axborot va tajribani klassifikatsiyalash layoqati, to‘plangan bilimlardan keng foydalanish malakasi ajratib turadi. Iste’dodli bolalarga ularning murakkab sintaktik konstruktsiyali ulkan lug‘at boyligi, shuningdek, savol berish malakasi eng ko‘p diqqat ajratishga olib keladi.
Ko‘plab iste’dodli bolalar lug‘at va entsiklopediyalarni qiziqish bilan o‘qishadi, yangi so‘zlarni o‘ylab topishadi, aqliy qobiliyatlarni faollashtirishni talab qiluvchi o‘yinlarni afzal ko‘rishadi.
Iqtidorli bolalarni, shuningdek, diqqatni nimagadir yuqori darajada jamlay olish, unga qiziqarli bo‘lgan sohada natijaga erishishga qunt bilan intilishi ajratib turadi. Shu bilan birga, ularning ko‘pchiligiga xos bo‘lgan turli - tuman qiziqishlari ba’zan shunga olib keladiki, ular bir nechta ishni bir vaqtda boshlashadi, shuningdek, nihoyatda murakkab vazifalarni o‘z zimmalariga oladilar. Ularda, shuningdek, aniq sxema va klassifikatsiyalarga qiziqish bo‘ladi. Masalan, ular turli xil jadvallar tuzish, tarixiy faktlar, sanalarni sistemalashtirishni yaxshi ko‘rishadi.
Biroq, umuman olganda, iste’dodli bolalarni diagnostikalash mumkin, agar ular ulkan fikrlash mustaqilligi bilan ajralib turishsa, nozik yumor tuyg‘usi, ishni tashkil qilish va tartibga e’tibor bermaslik ularga xosdir. Ularning asosiy ustunliklaridan biri shundan iboratki, ular umumqabul qilingan tushunchalarga jur’at bilan shubha bildiradilar, ular hamma narsaga istehzo bilan qarashadi hamda avtoritetlarni ham hurmat qilishadi. Ularni, odatda, atrofdagilarning mavqei va qarashlarini idrok qilish hayajonga solmaydi, ular umum qabul qilingan nuqtai nazarlarni ajratmaydilar.
Shuning uchun ular bolaligida - o‘qituvchilariga, ulg‘ayganlarida - boshliqlariga ko‘plab tashvish keltirishadi... Ammo aynan ular to‘g‘risida mashhur pedagog va psixolog Sh.Amonashvili mehr bilan o‘rinli gap aytgan:
“Shumtakalar - taraqqiyot dvigatelidir”...[46].
Kashf qilish texnologiyalari: Aksariyat ota-onalar, shuningdek, pedagoglar ham ba’zan turli xil testlarga sidqidildan ishonishadi, ular iste’dodni kashf qilish imkonini beradi, deb bilishadi. Testlardan keng foydalanadilar hamda so‘ngra bolalarni osongina, hatto yuzakilarcha “iqtidorli” va “iqtidorsiz”ga ajratib qo‘yishadi. Shuni bilish va esda tutish kerakki, qandaydir bir metodika yordamida buni amalga oshirish mumkin emas, negaki, bu kompleks, juda uzoq vaqt davom etadigan, eng asosiysi, alohida professional yetuklikni, sezgirlikni, nazokatlilikni talab etadigan jarayondir.
Bugungi kunda amalda bo‘lgan favqulodda qobiliyatga ega bolalarni kashf qilish diagnostika tizimi - bu juda murakkab tizim bo‘lib, ba’zan mutaxassislarning o‘zlari uchun ham ziddiyatli jarayondir. Ko‘plab mutaxassislar shundan haqqoniylik bilan ta’kidlaydilarki, taxminlardagi ko‘p sonli xatoliklar nafaqat takomillashmagan testlar bilan, balki, iqtidor fenomenining o‘zining murakkabligi va ko‘pqirraliligi bilan izohlanadi.
Oddiy kishilar tushunchasida iqtidor testi faqatgina aqliy salohiyatni aniqlovchi testlari bilan assotsiatsiyalanadi. Har bir iste’dod uchun har qanday holatda, aytib o‘tganimizdek, turli ko‘rinishdagi testlar mavjud. Ulardan eng ko‘p tarqalganlari - Ketell, Aitxauer, Ravenning intellektni aniqlash testlari, Gilford, Garrensning ijodiy salohiyatini aniqlash testlari [26]. D.Bogoyavlenskayaning “kreativ maydon” metodi [11]. Ye.Tunik testi [54]va boshqa ko‘plab testlar butun psixologlar tomonidan keng foydalanilmoqda.
Ularni qo‘llashning o‘ziga xos nozik tomonlari ham mavjud. Masalan, intellektual iqtidor universal shaxsiy xarakteristika sifatida ko‘rib chiqilmasligi kerak. Taniqli amerikalik olim P.Torrens o‘z o‘quvchilarini kuzatar ekan, shunday xulosaga keldiki, ijodiy faoliyatda (gap ijodkorlik iqtidori haqida bormoqda) yaxshi o‘qiydigan bolalar ham, yuqori darajada bo‘lgan bolalar ham muvaffaqiyat qozonavermaydilar.
Aniqrog‘i, bu shartlar ishtirok etishi mumkin, ammo yagona shart bo‘la olmaydi. Ijod uchun boshqa nimadir zarur. Ba’zi amaliyotchilar fikricha, boshqa amaliy va ob’ektiv metodlar ham bor. Masalan, kuzatuv, bolani hech narsa qilmasdan, faqatgina uzoq vaqt kuzatsangiz qandaydir individualliklarini farqlaysiz. Uning iste’dodliligini tahlil qilish uchun faqatgina o‘ziga tegishli bo‘lgan qandaydir xususiyatlarini namoyon qilish yoki har tomonlama kuzatuv yo‘li bilan olingan yaxlit xarakteristika zarur. Kuzatuvning afzalligi yana shundan iboratki, u tabiiy sharoitlarda olib borilishi, bu esa kuzatuvchiga yanada nozik jihatlarni payqash imkonini berishi mumkin [55].
Diagnostikada tabiiy eksperimentning ham takrorlanmas o‘rni bor, masalan, odatiy maktab darsida yoki to‘garak mashg‘ulotlarida tadqiqot uchun zarur vaziyat yaratilganida, bu bola uchun mutlaqo odatiy hol bo‘lishi hamda u asosiysi va eng muhimi, bola iqtidori belgilarini kuzatish va rivojlanishini o‘rganish zarurligi g‘oyasi hisoblanadi. Biografik metod yo iste’dodni namoyon qilish va o‘rganishda katta qiziqish uyg‘otadi. Hayot yo‘lini o‘rganish ayni damda sinovdan o‘tayotgan xususiyatlarni tushuntirishga samaraliroq yondashuv bo‘lgani singari kelajagini taxmin qilish usuli sifatida ham keng tarqalgan. Biografik metodlar bevosita bolaga mo‘ljallangan, ota-onalar, tarbiyachilar, pedagoglar uchun alohida so‘rovnomalar, shuningdek, ular bilan suhbat va intervyulardan iborat bo‘lishi mumkin.
Ota-onalarga beriladigan savollar taxminan quyidagi tarzda bo‘lishi mumkin:
“Bola qandaydir bir buyumdan g‘ayriodatiy tarzda foydalangan holat bo‘lganmi?”
“Bolangiz o‘z o‘yinlari, ermaklarini o‘ylab topadimi?” va boshqalar.
Zamonamizning ko‘plab psixolog - olimlari, ayniqsa, amerikaliklar yangi diagnostik metodikalar ichida biografik so‘rovnomalar birinchi planga chiqadi, deb hisoblashadi, negaki, ularni ham bolalarga, ham o‘smirlarga nisbatan qo‘llash mumkin. Ular iqtidor imkoniyatlarini namoyon qilish va uning yutuqlarini taxmin qilishda an’anaviy testlardan ko‘ra ishonchliroq, deb hisoblaydilar. Bunday metodning afzalligini e’tirof etish an’anaviy intellekt va kreativlik testlaridagi kamchiliklarni ko‘rsatish imkonini berdi.
Shuni unutmaslik lozimki, iste’dodni namoyon etishga kompleks yondashuv xatoliklardan butunlay xoli emas. Natijada iqtidorli bola e’tibordan chetda qolishi yoki aksincha, iqtidorli bolalar qatoriga bunday bahoni hatto unga barcha zarur sharoit yaratib berilganida ham keyingi faoliyatida oqlay olmaydigan bola qo‘shilib qolishi ham mumkin. Shuningdek, iqtidorning u yoki bu yosh xususiyatlari bilan aloqasi hamda yosh o‘zgarishlari jarayonining o‘zini nazardan qochirmaslik lozim. Va yana eng asosiysi, hech qachon esdan chiqarish mumkin emaski - diagnostika faqat vafaqat professional tayyorgarlikka ega, iqtidorli bolalar bilan ishlash bo‘yicha katta tajribaga ega psixologlar tomonidan o‘tkazilishi lozim.
Bolalikdagi iqtidorni potentsial sifatida ko‘rish mumkin. Bu bolalikdagi iqtidorning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish kerak (kattalarning iqtidoridan farqli o‘laroq). Bolalarning iqtidorliligi ko‘pincha yosh rivojlanish qonuniyatlarining namoyon bo‘lishi sifatida namoyon bo‘ladi. Har bir bolaning yoshi qobiliyatlarni rivojlantirish uchun o‘ziga xos shartlarga ega.
Masalan, maktabgacha yoshdagi bolalar tillarni o‘zlashtirishga moyilligi, qiziqishning yuqori darajasi, fantaziyaning nihoyatda yorqinligi bilan ajralib turadi; katta yoshdagi o‘spirin uchun she’riyat va adabiy ijodning turli xil turlari va boshqalar xarakterlidir. Iqtidor belgilaridagi yosh omilining yuqori nisbiy og‘irligi ba’zida iqtidorning ko‘rinishini (ya’ni, oddiy bola bo‘lgan iste’dodning "maskasi"), ma’lum aqliy funktsiyalarning jadal rivojlanishi, ixtisoslashuvi shaklida yaratadi. manfaatlar va boshqalar.
Yosh o‘zgarishi ta’sirida ta’lim, madaniy xulq-atvor normalarini o‘zlashtira olmaslik, nosog‘lam oilaviy muhit va boshqalar ta’sirida bolalarning iqtidorliligi belgilarining "pasayishi" mumkin. Natijada, ma’lum bir vaqt davomida ma’lum bir bola ko‘rsatgan iqtidorning barqarorlik darajasini baholash juda qiyin. Bundan tashqari, iqtidorli bolani iqtidorli kattalarga aylantirish prognozi bilan bog‘liq qiyinchiliklar yuzaga keladi.
Bolalarning shakllanish dinamikasining o‘ziga xos xususiyati, iqtidorlilik ko‘pincha aqliy rivojlanishning notekisligi (mos kelmasligi) shaklida namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, ma’lum qobiliyatlarning yuqori darajada rivojlanishi bilan birga, yozma va og‘zaki nutqni rivojlantirishda ham orqada qolish mavjud; yuqori darajadagi maxsus qobiliyatlarni umumiy intellektning yetarli darajada rivojlanmaganligi bilan birlashtirish mumkin. Natijada, ba’zi xususiyatlarga ko‘ra, bolani iqtidorli, boshqalarga ko‘ra - aqliy rivojlanishda orqada qolgan deb aniqlash mumkin.
Bolalar iqtidorining namoyon bo‘lishini ko‘pincha o‘qishdan ajratish qiyin (yoki kengroq, ijtimoiylashuv darajasi), bu yanada qulay yashash sharoitlari natijasidir. Teng qobiliyatli bo‘lgan holda, yuqori ijtimoiy-iqtisodiy maqomga ega bo‘lgan oilaning bolasi (oila uni rivojlantirishga harakat qilgan hollarda) ba’zi bir faoliyat turlarida shunga o‘xshash sharoitlar yaratilmagan bolaga nisbatan yuqori yutuqlarni ko‘rsatishi aniq.
Muayyan bolani iqtidorli deb baholash asosan shartli hisoblanadi. Bolaning eng ajoyib qobiliyatlari uning kelajakdagi yutuqlarining bevosita va yetarli ko‘rsatkichi emas. Bolalikda namoyon bo‘lgan iqtidorlilik alomatlari, hatto eng qulay ko‘rinadigan sharoitlarda ham asta-sekin yoki juda tez yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. Ushbu holatni hisobga olish, iqtidorli bolalar bilan amaliy ishlarni tashkil etishda ayniqsa muhimdir.
Iqtidorli bola iborasini ma’lum bir bolaning holatini ko‘rsatish (qat’iy belgilash) nuqtai nazaridan ishlatmasligingiz kerak, chunki vaziyatning psixologik dramasi "iqtidorli" bo‘lishga odatlanib qolgan bola keyingi bosqichlarida aniq ko‘rinadi rivojlanish, to‘satdan o‘z eksklyuzivligining belgilarini ob’ektiv ravishda yo‘qotadi.
Ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasasida o‘qishni boshlagan, ammo keyinchalik iqtidorli deb hisoblanmay qolgan bolani nima qilish kerakligi to‘g‘risida og‘riqli savol tug‘ilishi mumkin. Shundan kelib chiqib, bolalar bilan amaliy ishlarda "iqtidorli bola" tushunchasi o‘rniga "iqtidorli bola belgilari" (yoki "iqtidorli alomatlari bo‘lgan bola") tushunchasidan foydalanish kerak.
Iqtidorlilik belgilari ishbu ta’riflardan kelib chiqqan holda, shuni ta’kidlash mumkinki, iqtidor asosida umumiy intellektual va insonning bilish imkoniyatlarini belgilaydigan, tabiat tomonidan in’om etilgan qobiliyatlar, ijodiy, ilmiy faoliyatda muvaffaqiyatga erishishni ta’minlaydigan maxsus qobiliyatlar majmui aks etadi. Shuningdek, iqtidorli o‘quvchilarni aniqlash davomiy jarayon bo‘lib, shaxsning rivojlanishini chuqur tahlil qilish bilan bog‘liq.
O‘qituvchi tomonidan iqtidorli bolalarni aniqlashda o‘quvchilar orasidagi iqtidorning rivojlanishi darajasini, iqtidorning turli faoliyat doirasida amalga oshirish xususiyatlarini, bola rivojlanishining potentsial imkoniyatlarini differentsiatsiya (tabaqalashtirish) qilish talab etiladi.
Agar o‘quvchida barcha berilgan topshiriqlarni osonlik bilan bajarsa, unda mantiqiy tafakkur, kuzatuvchanlik, mustahkam xotira, barcha vazifalarga qiziquvchanlik, o‘z fikrini tushuntira olish, dasturiy amallarni bajara olishi, dunyoqarashining kengligi - bularning barchasi unda bilish jarayonlarining yuqori darajada rivojlanganligi va o‘qituvchi tomonidan yetarli darajada e’tibor berish kerakligini talab etadi.
Iqtidorli bola quyidagi xususiyatlarni ham o‘zida mujassam etadi: ijodiy, original fikrga ega; biror dasturni mukammal bilishga nisbatan cheksiz intilish va qiziquvchanlik; ko‘p hollarda o‘z tengdoshlaridan mustaqilligi bilan ajralib turadi, o‘qituvchi bilan muloqotga intiladi.
O‘quvchilarni iqtidorini rivojlantirishning samarali ishlashini ta’minlovchi pedagogik shart-sharoitlari e’tiborga quyidagicha olinsa maqsadga muvofiq bo‘ladi:
- o‘quvchilarni ijodiy amaliy topshiriqlar tuzish va yechish ko‘nikmalarini hosil bo‘lishini ta’minlovchi ijodiy faoliyatga jalb etish;
- o‘quvchilar ijodiy iqtidorining monitoringini olib borish;
-pedagoglar va iqtidorli o‘quvchilarning ijodiy potentsialini integratsiyalashni ta’minlash (1.1- rasm)