Б. Т. Салимов, Б. Б. Салимов

§2.3. Кичик саноат зоналари самарадорлигининг мониторинг 
инструментларини ишлаб чиқиш 
Кичик саноат зоналари таркибига саноат тармоқлари соҳасида ҳар хил 
фаолият турлари билан шуғулланувчи қатнашчилар киради. Бу, ўз навбатида, 
кичик саноат зоналарининг ишлаб чиқариш таркибини ҳар хил бўлишига олиб 
келади. Шу сабабли кичик саноат зоналари таркибига кирувчи лойиҳаларнинг 
молиявий ва иқтисодий-ижтимоий самарадорлик кўрсаткичларини баҳолаш, шу 
билан бирга, кичик саноат зоналарининг самарадорлик кўрсаткичларини 
баҳолаш зарурати туғилади. Ушбу кўрсаткичлар КСЗлар ҳолатини баҳолаш ва 
уларни ўзаро қиѐсий баҳолашда ҳам муҳим аҳамият касб этади. Бу 
кўрсаткичларнинг яна бир муҳим жиҳати, улар КСЗларни давлат томонидан 
тартибга солиш ва қўллаб-қуватлаш бўйича чора-тадбирлар белгилашда 
ахборот базаси бўлиб хизмат қилади.
КСЗларнинг самарадорлиги мезонларига қуйидагиларни киритиш мумкин:

кичик саноат зоналарини барпо этишдан олинадиган ҳудудий самара 
(ҳудудий ишлаб чиқариш ҳажми ошиши); 

ижтимоий самарадорлик (аҳолини иш билан таъминлаш, даромад билан 
таъминлаш); 

молиявий (давлат, маҳаллий бюджетга тушумлар, турли фондларга 
тўловлар); 

экологик самарадорлик (кичик саноат зоналари фаолиятининг атроф-
муҳитга таъсири). 

ҳудуд корхоналари билан кооперацион алоқаларни ўрнатиш асосида 
ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш корхоналари ривожланишига таъсири. 
Кичик саноат зоналарининг яна бир самарадорлик кўрсаткичи, зонадаги 
корхоналар ўртасида вужудга келувчи кооперацион (бир корхона чиқиндисидан 
иккинчи корхонани хомашѐ сифатида фойдаланиш) алоқалар ривожланиши 
асосида олинадиган самара (лекин бу самарани умумий самарадан ажратиб 
олиш қийин).
Булардан ташқари, кичик саноат зоналарининг ўзи, кичик бизнес 
субъектларининг самарали фаолиятига имтиѐзли шароит яратади.
Биринчидан, зонадаги муҳандислик ва транспорт коммуникацияларининг 
давлат бюджет ҳисобидан таъминланиши.
Иккинчидан, ишлаб чиқариш биноларининг маълум даражада 
қурилганлиги.
Учинчидан, ишлаб чиқариш майдони ижара хақи пастлиги ҳисобидан. 
Тўртинчидан, зона қатнашчилари учун солиқ ва кредит имтиѐзларининг 
мавжудлиги.
Бешинчидан, бизнесни ташкил этишдаги тўсиқларни вақт бўйича 
қисқариши, “Ягона дарча”дан фойдаланиш.
Олтинчидан, лойиҳаларни амалга ошириш муддати қисқариши ва барпо 
этиш харажатлари камайиши (бу ерда инфратузилма объектлари ва ишлаб 

---

66 
чиқариш биноларини барпо этишга сарфланувчи вақт ва харажатни ҳисобга 
олганда).
Кичик саноат зоанлари самарадорлигини баҳолашда фойдаланилувчи 
кўрсаткичларни кўриб чиқамиз: 
1. Кичик саноат зоналарида жойлашувчи лойиҳалар ва кичик саноат 
зоналари самарадорлигини баҳолаш кўрсаткичлари: 

Кичик саноат зонасининг маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари 
рентабеллиги. Бу маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун сарфланган 
харажатларнинг бир сўмига олинган ялпи фойда ѐки соф фойдани ифодалайди.
P
ч
и /
= 




n
n
i
i
n
i
i
C
ЯФ
1
ѐки
ч
и
P
/






n
t
i
i
i
t
i
C
CФ
бу ерда: ЯФ 
i
– i – корхонанинг ялпи фойдаси; СФ 
i
– i – корхонанинг соф 
фойдаси, С
i
– i – корхонанинг маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари. 

Хусусий капитал рентабеллиги (P
xk
): хусусий капитал эгаси томонидан 
киритилган 
капиталдан 
фойдаланиш 
самарадорлигини 
аниқлашда 
фойдаланилади ва бу кўрсаткич бошқа қимматли қоғозларга киритилганда 
олиниши мумкин бўлган даромад билан қиѐслаш имконини беради (муқобил 
харажат усули)