B. X. Azizkulov, B. K. Janzakov iqtisodiy siyosatga kirish samarqand

11.3-rasm. Ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti modellarining tadrijiy 
rivojlanishi 
Ijtimoiy davlat to'g'risidagi tasavvurlarni rivojlantirishda 1942 yilda U. 
Beverijning Buyuk Britaniya parlamentidagi ―Erkin jamiyatdagi ish bilan to'liq 
bandlik‖ deb nomlangan mashhur ma'ruzasi katta rolь o'ynadi. Ushbu ma'ruzada 
―farovonlik davlati‖ning asosiy tamoyillari bayon etildi hamda birinchi marta 
kafolatlangan yagona milliy eng kam daromad g'oyasi ilgari surildi. 
Bu maqsadlarga erishishda davlatning ijtimoiy siyosati uning mehnatga 
layoqatli aholini ish bilan bandligini to'la ta'minlashga yo'naltirilgan iqtisodiy 
siyosati bilan chambarchas bog'liq bo'lishi zarur edi. Shu vaqtdan e'tiboran 
―farovonlik davlati‖ ijtimoiy davlat sinonimiga aylandi. Mazkur bosqichda 
―farovonlik davlati‖ ijtimoiy funktsiyasining namoyon bo'lishi ijtimoiy xizmatlar 
ko'rsatishda o'z ifodasini topdi. 
Davlat modellari 
Davlatning ijtimoiy 
siyosati tamoyili 
Yalpi farovonlik davlati 
XX asrning 50-60 yillari 
Butun aholining turmush sifati-ni 
nisbatan teng va yuqori boʼlishini 
taʼminlash 
Farovonlik davlati XIX asrning 
80-yillari 
Ijtimoiy davlat 1850-yillar 
Ijtimoiy siyosat barcha fuqarolar-ning 
turmush darajasini oshirish- 
ga qaratilgan boʼlishi kerak 
Davlat barcha fuqarolarni ijtimoiy 
qoʼllab-quvvatlashi lozim 

---

132 
Davlatning yangi ijtimoiy funktsiyasi – ijtimoiy xizmatlarning xususiyati 
shundan iborat ediki, davlat insonga u tomonidan turmush kechirishning muayyan 
standartlariga erishish imkoniyati yo'qligini shunchaki qoplabgina kolmasdan, 
balki mazkur standartlarga erishishi uchun shart-sharoitlarni faol shakllan-tirishi 
zarur edi. Bunda davlat barcha ijtimoiy guruhlar uchun teng ijtimoiy 
imkoniyatlarni yaratish mas'uliyatini o'z zimmasiga olardi. Amalda bu davlatning 
faol bo'lmagan ijtimoiy siyosatdan faol ijtimoiy siyosatga o'tishini anglatardi.
Davlatning ijtimoiy xususiyati birinchi marta Germaniya Federativ Respub-
likasining 1944 yilgi Konstitutsiyasida o'z ifodasini topdi. Ushbu Konstitutsiyada 
―Germaniya Federativ Respublikasi demokratik va ijtimoiy huquqiy federativ 
davlat‖ deb belgilab qo'yildi. Mazkur qoida hukumatning amalda inson uchun 
munosib bo'lgan turmush darajasini ta'minlash, barcha ijtimoiy guruhlar asosiy 
hayotiy ehtiyojlarini qondirishga yo'naltirilgan siyosat o'tkazish mas'uliyatini 
bildirardi. Ijtimoiy davlat maqomi 1958 yilda – Frantsiyada, 1972 yilda – 
Shveytsariyada, 1975 yilda – Shvetsiyada, 1978 yilda – Ispaniya va Turkiyada 
joriy etildi. 
Davlatning ijtimoiy funktsiyalari va uning ijtimoiy maqomi qator xalqaro 
hujjatlar: Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomining 55-moddasi, Yevropa 
Kengashi Nizomining 1-a- va 1-b-moddalari, 1973 yilgi Iqtisodiy, ijtimoiy va 
madaniy huquqlar to'g'risidagi paktda mustahkamlab qo'yilgan. 
Mazmun jihatidan ―ijtimoiy davlat‖ bilan ―farovonlik davlati‖ tushunchalari 
o'rtasidagi yaqinlikka qaramay ularda rivojlanishning ob'ektiv shart-sharoitlari va 
davlat qurilishining milliy amaliyoti aks etgani holda muayyan farqlar ham 
mavjudligini ko'rsatish lozim. 
―Ijtimoiy davlat‖ tushunchasini talqin etishdagi farqlar, ayniqsa, ―farovonlik 
davlati‖ tushunchasi o'rniga ―yalpi farovonlik davlati‖ tushunchasi paydo 
bo'lgandan so'ng yaqqol sezila boshlandi. ―Yalpi farovonlik davlati‖ g'oyasi XX 
asrning 50-60-yillarida rivojlangan davlatlarda turmush darajasi keskin oshishi 
asosida paydo bo'ldi. Bu paytga kelib ijtimoiy xavflarni sug'urtalash tizimi 
kishilarning o'z kelajaklaridagi mavhumlikni amalda to'la qoplaydigan bo'ldi. 
―Yalpi farovonlik davlati‖ butun aholi turmush sifatining nisbatan teng va yuqori 
darajasini ta'minlash mas'uliyatini o'z zimmasiga oldi. 
Biroq jamiyat barcha a'zolari uchun yagona farovonlikni ta'minlash rejalari 
iqtisodiy, demografik cheklovlar va sug'urta mexanizmi inqirozi sababli jiddiy 
muammolarga duch keldi. XX asr 70-yillaridan boshlab ko'pgina rivojlangan 
mamlakatlarda ijtimoiy ta'minot uchun xarajatlar daromadlarga nisbatan yuqoriroq 
sur'atlarda ortadigan bo'ldi. Bu esa hamma joyda soliqlarni va ijtimoiy ta'minot 
tizimiga majburiy badallarni oshirishni talab etdi. Iqtisodiyotga bunday bosim, o'z 
navbatida, uning samaradorligi yo'lida to'siq bo'ldi, hamda majburiy badallar va 

---

133 
soliqlar yukini kamaytirish zaruratini tug'dirdi. Oqibatda ijtimoiy dasturlar va 
nafaqalar qisman qisqartirildi. Hozirgi davrda ijtimoiy yo'naltirilgan bozor 
iqtisodiyotining qator modellari farqlanadi: 
1. Amerikacha yoki liberal modelь (AQSh, Kanada, Buyuk Britaniya). 
Uning asosini davlat mulki salmog'ining kichikligi va bozor sub'ektlarining to'la 
erkinligi sharoitida iqtisodiyotni tartibga solishning bozor mexanizmi amal etishi 
tashkil qiladi. Mazkur modelda yalpi milliy mahsulot hajmida davlat 
xarajatlarining ulushi nisbatan katta emas. Maslan, AQShda bu taxminan 30,0 %ni 
tashkil etadi. Shu bilan birga tadbirkorlik faolligining yuqoriligi va keskin raqobat 
qo'shimcha qiymat miqdorini sezilarli darajada oshiradi. 
2. Yapon modeli. Ushbu modelь Yaponiya tarixiy an'analari – millat 
manfaatlarining shaxsiy manfaatlardan ustunligi, xodimlarning intizomligi va 
mas'uliyati, yangilikka intilishiga asoslangan. Ushbu xislatlar mahsulotlar 
tannarxini arzonlashtirish, yuqori sifatliligini ta'minlash hisobiga ularning jahon 
bozorlaridagi raqobatbardoshligini ta'minlaydi. Shu bilan birga yapon modeli 
uchun milliy iqtisodiyotning asosiy yo'nalishlariga davlat ta'sirining yuqori 
darajasi, besh yillik istiqbol rejalarini belgilash ham xos. Ijtimoiy sohada esa 
davlat ijtimoiy tengsizlikka qarshi kurash olib boradi, fuqarolar kasal bo'lganlarida, 
ishsiz qolganlarida va pensiyaga chiqqanlarida ularning ijtimoiy huquqlariga rioya 
etilishi ustidan nazorat qiladi. Umuman, olganda, xodimlarning ijtimoiy 
muammolarini hal etish ish beruvchilar zimmasida bo'ladi. 
3. Nemis yoki qit'a modeli (Germaniya, Avstriya, Shveytsariya, qisman 
Frantsiya). Mazkur modelь quyidagi xususiyatlarga ega: 
• davlat mulki salmog'ining yuqoriligi; 
• davlatning iqtisodiyotga kuchli ta'sir ko'rsatishi, bu ayniqsa, ijtimoiy 
muammolarni hal etishda yaqqol namoyon bo'ladi; 
• xodimlar ish haqi o'rtasidagi tafovutning katta emasligi; 
• banklarning iqtisodiyotdagi hal qiluvchi roli, Markaziy bankka to'la muxtoriyat 
berilganligi. 
4. Shved yoki skandinav modeli (Shvetsiya, Daniya, Norvegiya va 
Finlyandiya). Iqtisodiyotning ijtimoiy yo'naltirilganligi, mulkiy tengsizlikni 
kamaytirishga intilish, aholining kam ta'minlangan toifalari to'g'risida g'amxo'rlik 
qilish ushbu modelning asosiy xususiyatlari hisoblanadi. Soliqqa tortish 
me'yorining yuqoriligi davlatga salmoqli moliyaviy resurslarga ega bo'lish va 
ularni ijtimoiy muammolarni hal etishga yo'naltirish imkonini beradi. Shu tufayli 
mazkur davlatlarda ishsizlik darajasi juda past, aholi daromadlari bir-biridan jiddiy 
farq qilmaydi. Ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini faqat qonunlar, ayniqsa, 
iqtisodiyot sohasiga taalluqli qonunlar jamiyat barcha a'zolari tomonidan hurmat 
qilinadigan va ularga qat'i rioya qilinadigan huquqiy davlatda shakllantirilishi va 

---

134 
rivojlantirilishi mumkin. Bu, ayni paytda, xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning 
iqtisodiy faoliyati to'la erkinligi qonun tomonidan kafolatlanilishini ham nazarda 
tutadi. Ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti mehnatga layoqatli aholining ish 
bilan to'la va samarali bandligini ta'minlashi lozim. 
Davlat esa buning uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishi, ish beruvchilarni 
yangi ish joylari yaratishga rag'batlantirishi kerak. Ish bilan samarali bandlik milliy 
iqtisodiyot yuqori sur'atlarda barqaror o'sishini, yalpi va adolatli farovonlikning 
moddiy asosini yaratishni ta'minlashi kerak.
Ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti aholini ijtimoiy muhofaza qilish, 
ijtimoiy adolatga rioya etilishi kafolatlarini beradi. Ushbu maqsadga erishish uchun 
ish beruvchilar, xodimlar va davlat o'rtasida ijtimoiy sheriklik yo'lga qo'yiladi. 
Ayni paytda bozor iqtisodiyotining mazkur modelida fuqarolar o'z mehnat 
faoliyatining yuqori iqtisodiy samaradorligi uchun shaxsiy mas'uliyatni 
zimmalariga oladi. Ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotining asosiy sub'ektlari 
bozor va davlatdir. Bunda davlat fuqarolarning munosib va xavfsiz turmush 
kechirishlariga kafolat beradi va bozor iqtisodiyotini tartibga solish mas'uliyatini 
o'z zimmasiga oladi.