Бадиий таржима хусусиятлари

сатса билгə билиглиг алыр – доно билим сотса, билимли олур‖ мазмунидаги 
халқона ҳикмат икки инглизча таржимада ҳам назардан четда қолган. 
Ваҳоланки, бу ҳикмат русча талқинда ―Почтенье к ученью даруется 
знаньем‖ тарзида аслиятга муқобил ифодаланган. 
Р.Денкофф ва С.Н.Иванов талқинларида имкон қадар шаклий ихчамликка 
интилиш сезилса, В.Мейда тўртлик мазмунига бир оз кенгроқ ѐндашиш кўзга 
ташланади. 
Асарнинг ―Бегларга вазир бўлгувчи қандай киши бўлиши кераклигини 
айтади‖ бобида вазир бўладиган киши сифатлари яққол кўрсатиб берилган. 
Юсуф Хос Ҳожиб вазир бўладиган кишига нисбатан ―уруғлуғ – зоти улуғ, 
таглик, насли тоза‖ ва бу лавозимга нолойиқ кишига нисбатан ―уруғсыз – зоти 
паст, таги паст‖ сифатларини қўллайди. Таглик киши – вафоли, таги паст киши 
– нопок бўлишини таъкидлайди. Бироқ, маснавийдаги мазкур фикрларни 
ҳикмат билан тасдиқловчи қуйидаги тўртликда вазирликка нолойиқ киши 
сифатини кўрсатишда муаллиф ―уруғсыз – таги паст‖ сифатини такрор 
ишлатмай, ўрнига ―арығсыз – нопок‖ни қўллайди. Бу ҳам муаллифнинг юксак 
сўз санъаткори эканини кўрсатади: 
Уруғлуғ кишиләр қылынчы силиг, 
Вафа бирлә халққа йадығлы әлиг.
Арығсыз қылынчы вафасыз жафа, 
Нэчә ма йэтурсә шакар ҳам йилиг ( 2163-2164). 
Таглик кишиларнинг хулқи аъло бўлади, 
Вафо билан халққа қўл узатадилар. 
Нопокнинг хулқи – бевафолик, жафо, 
Агарчи у шакар ва илик едирса ҳам. 

---

124 
Тўртликда ―уруғлуғ – таглик, насли тоза‖ ва ―арығсыз – нопок‖ 
воситасида тазод яратилган. Гарчи бу сўзлар ўзаро антоним бўлмаса-да, 
тўртлик мазмуни ва мантиқига кўра зидланиш маъносини беради. Чунки, 
―айнан антоним бўлмай, балки умумий мазмунда зидлик сезилса ҳам тазод 
бўлади. Бундай ҳолатларда тилшуносликда ―контекстуал антоним‖ 
тушунчаси қўлланилади‖
1
.
Р.Денкофф мазкур тўртликни қуйидагича таржима қилади:
The nobly born knows propriety;
He serves the people with loyalty.
The base-born only lies and cheats,
Although he serves dainties and sweets (111). 
Мазмуни: 
Насли тоза киши тўғриликни билади; 
У одамларга чин дилдан хизмат қилади. 
Таги паст киши фақат алдайди ва мижғовланади, 
Гарчи у лаззатлар ва ширинликлар тортиқ қилса ҳам. 
Аслиятдаги тазод матний бўлгани ҳолда таржимада у айнан луғавий 
антонимларга асосланмоқда. Кўринадики, мутаржим тазодга олинган сузни 
таржимада ўзгартирган. Тўртликнинг мазмуни умумий тарзда очилган. Ҳар 
ҳолда, бу инглиз тили эгалари учун (гап Америка ва Европа адабий муҳити 
устида бормоқда) тасаввур ва идрок этишга енгиллик туғдиради. Натижада, 
асардаги ғоявий-бадиий бутунликнинг нисбатан тўлароқ етиб бориши учун 
замин ҳозирланади.
Тўғри, мазкур тўртликдан аввалги байтларда (таржимада) қўлланилган 
айрим сўзлар (nobly born, base-born) аслиятдан фарқли равишда ўзгарган. 
Бунинг сабаби, бизнингча, мутаржим аслиятдаги ―арығсыз‖ни ―уруғсиз‖ деб 
тушунган ва уни ―the base-born – таги паст‖ деб таржима қилган. Р.Денкофф 
тадқиқотларидан маълумки, у таржима жараѐнида Ж.Клоусоннинг ―XIII аср 
1
Аллаев А., Раҳмонов В., Мусурмонқулов Ф. Бадиий санъат жозибаси. – Т.: 2005. – Б. 5. 

---

125 
туркий тили этимологик луғати‖дан кенг фойдаланган. Бироқ, мазкур сўзнинг 
айнан таржимаси байт рақами билан келтирилган (Arig‘siz – unclean, impure, 
wicked KB 2194, 2198
1
) бўлса-да, уни бошқача талқин қилган. Ваҳоланки, 
мазкур луғатда ―Urug‘siz – not well born ҳам берилган. Бизнингча, тўртлик 
мантиғига асосан инглиз тилида ҳам мазкур луғатда берилган ―unclean, 
impure, wicked‖ каби сўзлардан бирини қўллаган маъқул бўлар эди. 
Туркий тилдаги тўртликда асосий ғоя лавозим эгасининг вафоси, 
садоқати устида бормоқда. Агар бундай кишининг келиб чиқиши муносиб 
аждодларга боғланган бўлса, унинг ўзи хулқ-атворига кўра ҳам муносиб, 
гўзал бўлади. Айни пайтда, ундан келадиган нафнинг миқѐси ҳам катта 
бўлади. Юсуф Хос Ҳожиб уни ―халққа йадығлы әлиг‖, яъни халқ учун қўли 
очиқ бўлишини таъкидлайди. Р.Денкофф тўртликдаги асосий ғоявий-бадиий 
нуқтани тўғри илғаган. Шунга кўра, таржимада ҳам бу нарса нисбатан тўғри 
акс этган. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, тўртликда қўлланган ―шакар ва 
илик едирмоқ‖ соф туркий муҳитга хос бўлган реалликлардир. Буни 
таржимада, айниқса, этник, географик ҳамда тил оиласига кўра мутлақо узоқ 
бўлган бошқа бир тилда акс эттириш мумкин бўлмаган ҳолдир. Шунинг учун 
ҳам ―Although he serves dainties and sweets – Гарчи у лаззатлар ва 
ширинликлар тортиқ қилса ҳам‖ тарзидаги ўгирма энг муносиб вариант 
сифатида қабул қилиниши мумкин. 
Таржиманинг асл нусхага адекватлиги мазмуннинг тўғри талқин 
қилиниши билан белгиланади. Аммо бунда таржима матнидаги бадиий-
тасвирий воситаларнинг асл нусхага монандлиги ѐки унга яқинлиги 
ниҳоятда муҳимдир. Бир таржиманинг аслиятга қанчалик яқинлигини 
кузатишда икки ва ундан ортиқ вариантларни қиѐслаш кўпроқ натижа 
беради. ―Таржиманинг адекватлиги эса ҳар икки матннинг мазмун ва 
ифода томонларини таққослаш йўли билан аниқланади. Таққослаганда 
1
Clauson G. An Etymological Dictionary of Pre-thirteen-century Turkish. – London: Oxford University Prass, 
1972. – P. 219. 

---

126 
эса асл нусха билан таржиманинг бир неча вариантини (агар бўлса) олган 
маъқул‖
1
. Тўртликнинг В. Мей таржимаси: 
A man of good standing is noble from birth.
He helps the poor people for all he is worth. 
Though you stuff with sweetmeats the bowels of low-born,
He'll always be bitter, regard you with scorn (2197-2198). 
Мазмуни: 
Обрўли кишининг насли тоза бўлади, 
У камбағалларга имкон қадар ѐрдам беради. 
Зоти пастнинг косасини ширинликлар билан тўлдирсанг ҳам, 
У доим зарарли бўлади ва сенга нафрат билан қарайди. 
Таржимадан кўринадики, аслиятдаги тазод В.Мей талқинида ҳам 
ўзгарган. Бунинг боиси ҳам унинг русча таржимага асосланганлигидир. 
С.Н.Иванов мазкур тўртликни қуйидагича ўгирган эди: 
Мужи родовитые знатны по роду, 
Их верность — надежная помощь народу. 
Хоть сахаром пичкай утробы безродных, 
Жестокость присуща безродному сброду!
(2197-2198) 
Таржимоннинг таржима жараѐнида ―Қадимги туркий луғат‖ 
(Древнетюркский словарь)дан фойдаланганлиги шубҳасиз. Бироқ, мазкур 
луғатда ушбу сўз (Ариғсиз – нечистый, низкого происхождения, презренный) 
ва айни мисра (Арығсыз қылынчы вафасыз жафа – поступки презренного