Бадиий таржима хусусиятлари

Метафорани таржимада ташлаб кетиш. 
―Қутадғу билиг‖да исломий мотивлар акс этган ўринлар ҳам талайгина 
бўлиб, бундай ғоялардан бири бу Аллоҳга шукроналик тушунчасидир. 
Асарнинг кўп ўринларида Аллоҳга шукрона келтириш ҳар бир мусулмон 
учун фарз эканлиги таъкидланади. Булардан ташқари, Худонинг 
марҳаматисиз ҳеч бир иш унмаслиги, амалга ошмаслиги уқтирилади. ―Шарқ 
этикаси, Ғарб олимлари тўғри таъкидлаганларидек, маърифат этикасидир. 
Унинг қадимги илдизларига назар солсак, у бошланишидаѐқ илмий 
маърифатни улуғлаб, тарғиб қилиб майдонга чиққанини кўриш мумкин. 
Юсуф Хос Ҳожиб ана шу ўлмас анъаналарни ўз ижодида давом эттирди‖
1
. 
Асар қаҳрамонларидан бири Ўгдулмиш элигга ўзини қандай қилиб билимли 
1
Азимов И., Саидов М. Юсуф Хос Ҳожибнинг ахлоқий қарашлари. – Т.: 1993. – Б. 19. 

---

114 
ва доно бўлганини тушунтирар экан, аввало бу Аллоҳнинг инояти эканини 
айтади. Бу фикр мазмуни мана бу тўртликда ифодаланган: 
Байат фазлы бирлә ағырлар қулуғ, 
Билиг қапғы ачлур оңарур йолуғ. 
Билиг билсә кундә қутадур куни, 
Нэчә ма кичиг эрсә болды улуғ ( 1781-1782). 
Худо қулини ўз фазли билан улуғлайди, 
Унга маърифат эшиги очилади, йўли тўғри бўлади. 
Агар киши билим билса, кунлари бахтли ўтади, 
Қанчалик кичик бўлмасин, у улуғ бўлади. 
Тўртликдан кўриниб турибдики, худонинг фазли билан кишида илмга 
қобилият пайдо бўлади. Бу тушунча ҳозир ҳам мавжуд. Яъни, илмли ва 
маърифатли бўлиш ҳаммага ҳам насиб этавермайди. Тўртликда муаллиф 
―Билиг қапғы – маърифат эшиги‖ метафорасини моҳирлик билан 
қўллайдики, бу ўз навбатида тўртликнинг образлилигини юзага келтирган 
ҳамда унинг таъсирчанлигини кучайтирган, бир сўз билан айтганда, шу 
орқали тўртликнинг бадиийлиги таъминланган. 
Агар тўртликнинг инглизча таржималари таҳлил қилинса, умуман 
бошқача поэтик манзарани кўриш мумкин. Инглиз таржимони В.Мей 
талқинида ушбу гўзал метафора умуман акс этмаган: 
God's grace to his slave will bring every respect.
With God's grace alone, happy roads he'll select. 
And happier days to him knowledge will send,
The small man attains greatest things in the end (1813-1814). 
Мазмуни: 
Худонинг марҳамати қулига ҳурмат келтиради, 
Фақат худонинг марҳамати билан у бахтли йўлларни топади. 
Ва билим унга бахтлироқ кунларни юборади, 
Кичик киши охирида буюк нарсаларга етишади. 

---

115 
Таржимада тўртликнинг умумий мазмуни очилган, бироқ, аслиятдаги 
―Билиг қапғы – маърифат эшиги‖, яъни билим дарвозаси маъносидаги 
метафора на метафора тарзида, на мазмунни бериш шаклида акс этган. 
Таржима назариясидан маълумки, мутаржимнинг аслиятдаги бадиий 
санъатлардан воз кечиши асарнинг бадиий қимматига таъсир қилмай 
қолмайди. Дарҳақиқат, юқорида келтирилган таржимада ҳам китобхонни 
ҳаяжонга соладиган ва унга эстетик завқ берадиган энг нозик нуқта сўниб 
қолган. Бизнингча, мазкур метафорани инглиз тилида ―Door of wisdom, door 
of knowladge‖ тарзида беришнинг имконияти ҳам мавжуд эди. Тўртликнинг 
охирги мисрасидаги мазмуннинг инглизча талқинига ҳам қўшилиб бўлмайди. 
Аслиятда ―билимли киши ѐш бўлса ҳам у улуғлар қаторида бўлади‖ маъноси 
акс этгани ҳолда таржимада ―кичик киши охирида (!) буюк нарсаларга эга 
бўлиши‖ таъкидланмоқда. Балки бунинг сабабини тўртлик таржимасида 
шаклни сақлашга интилиш ѐки бу таржиманинг воситачи тилдан амалга 
оширилганлиги билан изоҳланар. Аммо воситачи тил, яъни С.Н.Ивановнинг 
русча таржимасида тўртлик маромига етказиб, метафора ҳам, тўртликнинг 
яхлит мазмуни ҳам деярли тўлиқ қамралган ҳолда берилганлигини кўриш 
мумкин: 
Рабам божья милость дарует почет: 
Дверь знанья открыв, правый путь им дает. 
Познанье пошлет им счастливые дни:
И малый достигнет великих высот! (1813-1814) 
Аслиятдан қилинган таржима воситачи тилдан қилинган таржимадан 
анча яхши чиқиши тажрибалардан маълум. Бироқ воситачи тилдаги таржима 
маромига етган бўла туриб, унинг воситасида амалга оширилган 
таржиманинг сифатли ѐки сифатсиз чиқиши таржимон маҳоратига боғлиқ, 
албатта. Фикримизча, бу ўта эркинлик ва шаклга қаттиқ боғланиб қолиш 
натижаси бўлиши мумкин. 

---

116 
Ушбу тўртлик Р.Денкофф таржимасида аслиятга муқобилроқ 
чиққанини кузатиш мумкин: 
Through grace of God his way is straight. 
Wisdom to him now opens her gate; 
Fortune's sun shines daily brighter. 
And he though once small now is great (99). 
Мазмуни: 
Худонинг марҳамати билан унинг йўли тўғри бўлади. 
Унга маърифат (ўз) эшигини очади. 
Тақдир қуѐши кундан-кун порлайди, 
Агар кичик бўлса, энди у улуғ бўлади.
Аслиятдаги ―Билиг қапғы – маърифат эшиги‖нинг инглиз тилида 
―Wisdom to him now opens her gate – унга маърифат (ўз) эшигини очади‖ 
тарзида ўгирилиши метафоранинг тўлиқ мазмунини очиб беради. Албатта, бу 
ерда метафора жонлантиришга айланган ҳолда тақдим этилаѐтганини 
инобатга олиш керак. Зеро, ―бадиий таржимада аниқликка эришиш фақат 
ѐзувчининг индивидуал услубини акс эттириш орқали амалга ошади. 
Услубни беролмаган таржимон аниқликни даъво қила олмайди‖
1
.
Шуларни назарда тутган ҳолда, биз Р.Денкофф тўртлик таржимасида 
аслият муаллифининг бадиий санъатлардан моҳирона фойдаланиш услубини 
таржимада қайта ярата олган, деган тўхтамга кела оламиз.