Badiiy obraz shakllari

Lirika.
Aristotel aytishicha, lirikada avtor “butun hikoya davom ida” o ‘zligicha qoladi”.Aristotel bu fikrni Pindar, Vakxilid, Alkey, Safo kabi lirik shoirlar ijodiga suyanib aytgan.Lirikaatamasi miloddan awalgi III-II asrlarda Plutarx va Sitseron asarlarida uchraydi, u “lira” nomli cholg‘u asbobi nomidan olingan. Qadimgi yunonlar qo‘shiqni shu soz jo ‘rligida aytaredilar.Forobiy aytishicha, she’rda mulohaza aytiladi, yaxshi shoir m ulohazakor boʻladi: lirikada yaxshilik va yomonlik kurashadi, axloq va ruhiy kayfiyat aks etadi. Lirika insonni yomonlikdan qaytarib, yaxshilikka yo‘llashi kerak. Bunda unga xayol va tasaw u r lozim b o lad i. Uningcha, yaxshi she’r bizga huzur beradi. Forobiy Aristotelning “ Poetika”siga yozgan sharhida deydiki, lirika ham hayotning o‘xshashini yaratish san’atidir, o'xshashi timsol, ramz, hozirgi zamon tilida obraz demakdir. Forobiy anglashicha, “she’r san'atini bezaydigan nansa so‘z”dir, “she’riy san’at qonun-qoidalariga ega boMadi, u vaznli va qotiyali, baytlari bir-biriga ham ohang nutqdir. Forobiy "She’r kitobi”, “Shoirlar san’ati qonunlari haqida” degan sharhlarida bu haqda to la m a’lumot bergan.Abu Ali ibn Sino Aristotelning “ Poetika”siga yozgan “She’r san’ati” degan sharhida deydiki, she’r vaznli, qofiyali, ritmli, m utanosib b o ‘ladi; so‘z o ‘z musiqasiga molik bo'lib, odam lam i taajjublantiradi, hissiyotga choglaydi. Ammo Forobiy ham , Ibn Sino ham adabiy turlar to ‘g‘risida aniq bir nima demagan.Alisher Navoiy devoning debochasida lirikani ko‘ngilni bo‘shatish vositasi, sharhi holat deb tushundi, lirikada subyektivlikka tayanish xususiyatini anglab yetdi. Bu hoi Gegelgacha b o lg an jahon ilmida muhim voqea edi.Bunday xususiyat B obur va N odira uchun ham xos. M uqimiy va Furqat shoirlar oldiga realistik va xalqchil talablar qo‘ydi.Gegel lirikaning Aristoteldan keyingi eng yirik nazariyotchisi edi. U epos, lirika, dram ani eng keng izohlab berish bilan birga she’m ing subyektiv nutqqa suyanishini ta ’rifladi. U ningcha, lirika musiqadan oMchovdorlik va ritm dorlikni, ko‘ngilga yaqinlik va xushohanglikni oldi va ularni tushunarli m a ’no bilan qo‘shdi. U ning aytishiga qaraganda, ikki dunyo lirikada o ‘zini his etadi, bu dunyoning tasaw urlari ong rivojini ta ’minlaydi; subyektning o ‘zi m illiy hayotning ham m a yo‘nalishlariga tegib o‘tadi. Aks esa lirikdir. Gegel ichki dunyoning lirikada yaxlit bo ‘lishi g‘oyasini ilgari surdi.Lirikaning G egeldan keyingi ulkan nazariyotchisi V.G. Belinskiy edi. U deydiki, lirika his orqasida turgan fikrdir; fikr hissiz aytilsa, sovuq bo‘ladi, u aql o ‘rgatuvchi sohaem as, u uni eshitgan odamda ham hissiy fikr qo‘zg‘aydi; she’r aytish kuylash yo o ‘qish uchun yoziladi, shu sababli, u ohangdor bolmasligi mumkin emas. Bir narsani she’riy, epik yo dram atik tarzda yozish kerakligini mavzu va hayot m ateriali hal qiladi, she’riy yozishni hayotdagi shoirona lahzalar “tanlaydi” she’rni hikoya qilib yo izohlab b o ‘lm aydi, uni eshitsang, u o ‘zini m alu m qiladi, chunki u go‘yo m azm unsizday seziladi. “Poeziya san’atning yuqori turidir”. Lirika poeziyaning asosidir, u “poeziyaning poeziyasidir” , u lirizmga aylanib, boshqa adabiy turlarga ham kirib boradi, u tanada aylanib yuruvchi qonga o'xshaydi. Link asar aksar qisqa b o ia d i. U cho‘zilsa, eshituvchini charchatadi va zeriktiradi. Lirika lashqi ta ’sir, vaziyatta ’sirida hosil bo'luvchi ichki, ruhiy reaksiyadir.Navbatdagi nazariyotchi K.Byuxer edi. U lirikadagi ritm m ehnat jarayonidagi ritm dan olinganligini asosladi.A.N. Vesulovskiy K.Byuxerdan keyin yashagan katta nazariyotchi. Uningcha, lirika marosim qo'shiqlaridagi naqarotdan kelib chiqqan.0 ‘zbek olimlari Respublikada adabiyot nazariyasining asoschisi Izzat Sultonga izdosh b o ‘lib, ko‘p asrli boy o'zbek milliy lirikasini lirika nazariyasi asosida yetarlicha estetik tahlil qilib berdilar.Xullas, lirik tur, lirika xususiyatlari, asosan, to ‘rtta:
1. Lirika va eposda ham obyektiv va subyektiv dunyo aks etadi, lekin eposda birinchisi, lirikada ikkinchisi birinchi o ‘ringa chiqadi. C hunki lirika o ‘z-o‘zini ifodalashdir, am m o dunyo lirikaga lirik qahram onning ongi orqali o ‘tadi, “men” tilidan ayon bo'ladi. Lirikada voqeabandlik kuchayib, bu sohani o ‘zo ‘znnidan chiqarib borm oqda, am m o lirikani o ‘z asl o 'zan ig a qaytarish yo‘nalishi ustundir.
2. Lirika emotsional-hissiy (m editativ) fikrlashdir, y a’ni u ichki olam, qalb dialektikasi aksidir. Dunyodagi ziddiyatlar dilga ko‘chadi va ular ko‘ngilga o‘tadi; lirika ichki poeziyadir, ruhiy holat oynasidir. Shoim ing ichki, m a’naviy dunyosi boy, keng va teran b o ‘lsa, uning lirikasi ham xuddi shunday holga keladi.
3. Emotsional-hissiy fikrlash shaxsiy kechinm a tusini oladi, ya’ni lirika negizida kechinma turadi, hayot she’rda kechinma shaklida aks etadi, kechinma lirik ta’rif va lirik obrazga aylanadi, shu sababli, shaxsiy kechinm a o ‘ziga xos va tip ik tarzga kiradi, odam lar bu kechinm ada o ‘zini k o 'rad i, uni o'ziniki qilib oladi. Ba’zi shoiming kechinm alari hayotga nisbatan tor, b a’zilarniki keng b o ‘lishi mumkin. Kechinmalari boy, teran shoir lirikasining xalqchilligi va umuminsoniyligi ortadi.
4. Emotsional-hissiy fikrlash his va fikr m unosabati m ahsulidir. Hayot doim o shoirda quvonch yo nafrat hissini qo‘zg‘aydi, his esa asta-sekin fikr va xulosaga aylanadi. His ko'ngildagi to ‘lqinlanish hosilasidir. She’rdagi his tinglovchida ham xuddi o ‘shanday his tug‘diradi. Bu esa she’rdagi badiiy idrok va estetik tahlil hamda link umumlashtirishdan kelib chiqadi.