Badiiy obraz shakllari

Tasviriy-ifodaviy vositalar.
Badiiy asardagi har bir so‘z tasviriy vosita hisoblanishi mumkin, chunki u, albatta, mazkur asar mazmunini ifodalashga xizmat qiladi. Shunga ko'ra, yozuvchilar voqelikdagi hodisalarni aks ettirish va baholash uchun zarur so‘z topa bilishlari lozim. Ulami o ‘z o ‘mida qo'llash va ular vositasida ko‘zda tutilgan m a’noni to ‘g‘ri ifodalash ustida timmsiz mehnat qilganlar.Tasviriy-ifodaviy vositalar va tilning maxsus leksik imkoniyatlari nihoyatda k o ‘p. ular orasida sinonim va antonimlarni, arxaizm va neologizmlarni, dialektizm, jargonizm va professionalizmlarni, varvarizmlami alohida-alohida ko'rib o‘tish zarur.Sinonim va antonimlar. M a’no jihatdan bir-biriga yaqin boʻlgn so'zlar sinonimlar deb ataladi. Ular o ‘zaro yaqin boʻlgan, lekin bir xil hisoblanmaydigan hodisa va tushunchalam i ifodalashda muhim vazifani o‘taydi. Z arur b o lg an m a'noni, his-tuyg‘uni ifoldalash uchun sinonimik so'zlar qatoridan eng mosi va maqbulini tanlash yozuvchi badiiy asar tili ustida olib boradigan ishning m uhim i hisoblanadi. A yniqsa, bu n d ay ish o ‘zbek yozuvchilari ijodi uchun ahamiyatli. Chunki o‘zbek tili sinonimlarga nihoyatda boydir. Eski o ‘zbek tilida sinonim lar mutashobih deb atalgan. “ Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida misollar asosida isbotlangan. Jum ladan, u “yig‘lamoq” tushunchasining ko‘rinishlarini farqini ifodalovchi bo‘xsamoq, yigMamsinmoq, ingram oq, singramoq, siqtam oq, o ‘kirmoq, chinqirm oq so ‘zlarini quyidagi adabiy parchalar misolida ko‘rsatib beradi:
Hajri anduhida b o ‘xsabmen, bila olm an netay.
May ilojimdur q o ‘pub dayri fanog‘a azm etay.
Zohid ishqin dcsaki, qilg‘ay fosh,
Yihlamsinuru ko‘ziga kelmas yosh.
Istasam davr ahlidin ishqingni pinhon aylamak,
Kechalargah ingram aqdur odatim , gah singramak.
Ul oyki kula-kula qirog‘latti meni,
Yig‘latti meni dem ayki, siqtatti meni.
Ishim tog1 uzra haryon ashk selobini surmakdur,
Firoq oshubidin hardam bulut yanglig‘ o'kurmakdur.
Charx zulmidaki, bug‘uzumni qirib yigʻlarmen,
Ichirur charx (urar) inchkirib yig'larmen.
Agar Alisher Navoiy keltirgan parchada hadeb “ yig‘lam oq” so‘zi qo‘llanaverganda, asar tili g‘aliz, uslubi siyqa chiqqan b o 'lu r edi. Sinonim - lardan to ‘g ‘ri va unum li foydalanish badiiy tilning rang-barangligiga, takroriylikning kamayishiga va uslubning ravonligiga yo‘l ochadi. Fikrimizning dalili sifatida Hamid Olimjonning “ Zaynab va O m on” dostonidan quyidagi parchani eslash mumkin:
Shod o‘tadi Zaynab kunlari,
Ko‘ngli bahor k o kkiday toza,
Ko‘kda uchgan qushlaming bari
Shodligidan olarandoza.
U yashaydi besitam , bezor,
U bilmaydi qayg'uni, g ‘amni,
Oyoqlari ostiga bahor
To'shab qo‘ygan alvon gilamni.
Bu misralarda ikki xil sinonimik so 'zlar qatori mavjud. Birinchi qatorga “shod”, “besitam ” , “bezor” so‘zlari kiradi. “Qayg‘u”, “g‘am ” so‘zlari esa ikkinchi qatorga mansub. Agar shoir m ana shunday sinonimlardan foydalanmay, aynan bir so‘zning o ‘zini qayta-qayta ishlataverganda, she’r tuzilishiga ham, ohangdorligiga ham , tilning ravonligiga ham puturyetgan bo‘laredi.Ma'no jihatdan o ‘zaro zid turgan so ‘zlar antonim lar deyiiadi va ular ham adabiyotda keng qo‘llaniladi. Antonimlardan yozuvchilar ko'pincha turli kishilar yoki hodisalarni bir-biriga qaram a-qarshi qo‘yish, kontrast holatlar hosil etish m aqsadida foydalanadilar.Shoira Zulfiya“ O radasahifaqolipti bo ‘m bo‘sh” nom li she’rida “yosh” va “ keksa” singari antonim so‘zlar yordamida quyidagi kontrast jihatni ifodalaydi:
0 ‘rtada sahifa qolipti bo ‘m -bo‘sh,
Naq yoshlik-keksalik ufqlari ora.
Oro yo1-go‘yoki jarohatli to ‘sh.
Goh bitib, ochilib turguvchi yara.
Arxaizm. Jonli so‘zlashuvtilida ishlatilmaydigan yokijuda kamqo'llaniladigan eskirgan so‘z va iboralar arxaizmlar deb ataladi. Arxaizmlar adabiy asarlarda turli maqsadlarda ishlatiladi. U lar ko‘proq tarixiy asarlarda qo‘llanadi va tasvirlanayotgan davr ruhini aks ettirishga xizmat qiladi. Oybekning “ N avoiy” romanidagi ikkinchi bob arxaizniga boy bo‘lgan quyidagi parcha bilan boshlanadi:“Sultonmurod dars uchun mudarrís mavlono Fasihiddinning hujrasiga kirib, hayratda qoldi. Yap-yangi ko‘k shohi to ‘n kiygan ustod yangi takyaga sallani bejab o ‘ram oqda edi. Uning har vaqt m uloyim , ochiq yuzli, oq k o ‘rkam soqoli, butun savlatdorgavdasi uning shoshilayotganini, quvonchini bildirar edi. Sultonmurod uning biron oliy dargohga otlanganini faraz qildi. M udarrís sallani o‘rab bo ‘lib, to ‘nining silliq shohisini qo ‘llari bilan asta silab-silab qo‘ydi-da, tabassum bilan Sultonmurodga murojaat etdi: — Maxdum, bukun sizga ta’til. Alisher Navoiy janoblarini podshoh hazratlari muhrdorlik vazifasiga tayin etm ishlar,... janob A lisherbir necha vaqt menda ta ’lim olmish edilar. Rutbaiy oliylari bilan tabrik etm oq vazifamizdir”.Bu parchadagi “ m udarris” , “ m avlono”, “takya”, “ m axdum ” , “ta ’tii” , “ m uhrdorlik” , “ rutbaiy oliy” singari arxaizmlar Alisher Navoiy yashagan davrni his qilishimizga, kishilarning so‘zlash tarzi va uslubini anglashimizga yordam beradi.Haqiqiysan’atkorlar arxaizm lardanjuda ehtiyotkorlik bilan foydalanadilar, chunki eskirgan so‘z va iboralami haddan tashqari ko‘p qo‘llash badiiy asaming kitobxonga tushunilishini qiyinlashtirib qo‘yishi mumkin. Odatda, yozuvchilar arxaizmlardan imkoni boricha kam foydalanishga, ishlatganlarida ham o ‘zlariga zamondosh bo‘lgan kitobxonga tushunarlilarini topib qoMlashga hamkat qiladilar. A bdulla Q odiriyning “ 0 ‘tg an kunlar” , Oybekning “ N avoiy” , Maqsud Shayxzodaning “ Mirzo U lug‘bek” singari asarían fikrimizning yaqqol dalili bo ‘la oladi. Arxaizlar ayrim hollarda asardagi ba’zi shaxslarni kulgili, kinoyali tarzda poetik nutqqa alohida tantanavorlik va ulug‘vorlik baxsh etadi. Yozuvchi Abdulla Qodiriyning “ Kalvak M axzum ning xotira d afta rid an ” nom li asaridagi b a’zi arxaizm lar xuddi sh u n d ay vazifani o ‘taydi. B unga iqror bo‘lm oq uchun asardan quyidagi p arch an i o ‘qish kifoya: “ M arhum Mekalay oq podshohning xazinasida chaxoryorlardan qolg'on b ir musxafi sharif bo‘lur erkan. Mekalay podshoh ushbu Kalom i sharifga benihoyat ixlosmand b o 'lib, bir ming besh yuz sarboz bilan mazkuming muhofazasiga qo‘shish qilur erkan. Vaqtiki mastravoy degan xaloyiq beparhezlar bosh ko‘tarib, orada ko‘p jang-u jadal yuz berib, necha odam o'lub va necha nafar majruh va m a’yub bo‘lib, ba’daz on o ‘shal m astravoy degan xaloyiq beparhezlar g ‘o!ib bo‘lub, barcha taxt-u baxtlarni q o ‘lg‘a olib, yana ul fitnachilar ichidan bolshebik degan yana bir beparhez chiqib va yana m astravoylar bilan benihoyat qattiq jang qilib va m ag‘lub aylab va yana oq podshohning qiziga uylanib, bahdaz on taxtda barqaror b o ‘lg‘on erdi”.Bu parchadagi “chaxoryor” , “ musxafi sh arif’, “sarboz” , “m uhofazat” , “beparhez”, “ba’daz o n ” singari arxaizmlar Kalvak Maxzumning qiyofasiga, so ‘zlash tarziga kulgili tus beradi.So‘zlaming arxaizm qatlamiga kirganligini yoki kirmaganligini aniqlaganda, tarixan aniq, ya’ni til taraqqiyotini hisobga oigan holda yondashish lozim, chunki hozir arxaiklashib qolgan so‘z va iboralar bir vaqtlar yangi bo‘lgan.