Badiiy obraz shakllari

Kompozitsion vositalar.

Adabiy asarni bir butun qilib ijod etishda, qismlarni, voqealarni o ‘zaro bog'l ashda, qahramonlar harakat qiladigan sharoitni qayta hosil etishda yozuvchi turli-tuman yordamchi kompozitsion vositalardan foydalanadi. Unday kompozitsion vositalar jum lasiga link chekinish, kiritma voqea, badiiy qoliplash, epigraf, portret, peyzaj, detai vaboshqalar kiradi. Bu kompozitsion vositalarning barchasi har bir asarda, albatta uchrashi shart em as. Agar p o rtret, peyzaj (m anzara), lirik chekinish va detal (tafsil) adabiy asarlarda birm uncha ko‘p uchrasa, boshqalari ko‘zga kamroq tashlanadi. Kompozitsion vositalar asar g‘oyasini ochishda m uayyan rol o ‘ynashiga ko‘ra o ‘ziga xos m azm undorlikka ega b o ‘ladi. Shu sababli ularning har birini alohida-alohida ko‘rib o ‘tish lozimdir.lirik chekinish. Adabiy asarda yozuvchining bevosita o‘z fikr va

tuyg‘ularini aytishi lirik chekinish deb ataladi. Bunday chekinishtar, asosan, epik asarlarda bo‘ladi, chunki dramada um um an m uallif nutqi bolm aydi, lirika esa butunicha shoir kechinm alarining mujassam idir.Lirik chekinish turli-tum an kompozitsion vazifani bajaradi. K o‘pincha yozuvchilar lirik chekinish yordam ida personajlarning ishlari, xulq-atvorlari, xarakterlariga beradigan o ‘z baholarini aniq-ravshan hildirishga va kitobxon ongiga singdirishga erishadilar. Abdulla Qodiriy “0 ‘tgan kunlar” romanida Zaynab xarakteriga, xatti-harakatlariga o ‘z m unosabatini yorqinroq bayon qilish va uni o ‘quvchi ongiga yetkazish m aqsadida quyidagi lirik chekinishni keltiradi: “ K undoshlik uyda kunda jan jal” , deganlar. Albatta, buni aytuvchi kishi o ‘ylam asdan va bilmasdan aytm agandir. Juda, har kuni janjal bolm aganda ham , hartada, o ‘n kunda b irto ‘polon chiqmasa, albatta, kundoshni-kundosh deb b o ‘lmas. Nega desangiz, bizning b a’zi bir kundoshsiz, chiqitsiz oilalarda ham ikki-uch kunda tovoq-qoshiq sinib, tog'ora yangilanganini har qaysimiz bilam iz, bas, endi kundoshlik oilalarimizga kelganda-chi, albatta, yuqoridagi “ Kundoshlik uyda kunda janjal” maqolini to‘g‘riga, chinga chiqarmasdan chora yo‘q... D arhaqiqat, o ‘z oram izda kundosh janjalini kim bilmasin? Arzimagan gap ustida dunyo buzgan kundosh to ‘polonlari kimning qulog‘iga yoqsin? 0 ‘quvehining qimmatli vaqtini ayaganim dek, qalam ni ham g'idi-bididan o/.od qilishni muvofiq ko‘rdim. M eni kechirsinlar” .Ba’zan muayyan personajga qaratilgan link chekinish boshqa personajning o'ylari, kechinmalari bilan chatishib kctgan bo'ladi, lekin kitobxon baçibir uni muallifning bevosita anglashilgan o ‘y-tuygkulari sifatida qabul qiladi.Navoiyning “ Farhod va S hirin” dostonining 1-3,5,44-45-boblari link chekinishsiz, qolgan 48 bob lirik chekinishdan iborat. L ink chekinishlar soqiyga murojaat ruhidadir. K o'pchiligi mayning biron yangi tom onini aniqlaydi, o ‘zi mansub bo‘lgan bobning mazmuni bilan uyg‘undir. Mayning fazilatlari “mayi mamzuj rangin” , “sharobi oshiqona” , “bodayi o l” , “ mayi gulrangi xushbo'“ , “mayikim jonfizodur” , “jom i fano” , deb belgilanadi. U mayni “jom i tavfiq” , “jomi kirom i” , “ sharobi arm anisoz” , “sharobi dard parvard” , “jom i mayi nob”, “sharobi chini oyin”, “jom i ilohiy” , “sharobi baxudona” deb ataydi. Ba’zi lirik chekinishlar chuqur ijtimoiy m a’nogaega, lirik qahram onning kamchiligini ko‘rsatadi, 37-bobdagi lirik chekinish mana bunday:
Ketur, soqiy, qadah ogohliqdin,
Ki, andin jurcha xushroq shohliqdin.
Ichib may, saltanat ilmay ko‘zumga,
Qilay zulm, elga qilg‘uncha o‘zumga.
Kiritma voqea. Adabiy asardagi asosiy voqealar tizmasiga bevosita aloqador boʻlmgan, lekin muayyan g‘oyaviy maqsadga bo‘ysundirilgan epizodlar kiritma voqealar deb ataladi. U lar k o ‘pincha asarga m azm unni chuqurlashtirish, xarakterlar rivojini dalillash va ifodalanayotgan g‘oya kitobxonga aniqroq yetib borishini ta ’minlash maqsadida kiritiladi. “0 ‘tgan kunlar” rom anida Otabek K um ushnikidan quvilgach, yo‘lda usta Olim degan to'quvchining o ‘z hayoti, m uhabbati, sevgilisining fojiali o ‘limi va bir umrga baxtsiz bo ‘lib qolgan haqidagi hikoyasini tinglaydi. Bu joy asardagi asosiy voqealar tizmasiga bevosita bog‘ianm aydi, lekin Otabek uni tinglagach, o ‘zining kelajagi, taqdirining usta O lim nikiga o ‘xshab ketishi to ‘g‘risida chuqurroq o ‘ylay boshlaydi. Otabekka q o ‘shilib, kitobxon ham shu haqda mulohaza yuritadi va asar oxirlarida uning usta Olimdan ham kattaroq baxtsizlikka uchraganligi guvohi bo'ladi. Demak, usta Olim hikoyasidan iborat kiritma voqea yordamida muallif bu kishilam ing baxtli bo‘lolmaganligi haqidagi mulohazasini kengroq, chuqurroq, ta’sirchanroq qilib ko‘rsatishga muvaffaq bo‘lgan.Shunga o'xshash kiritma voqeani Pirimqul Qodirovning “Qora ko ‘z la r” rom anida ham uchratam iz. Unda haydovchi M adam in tog‘da, c h o ‘p o n lar davrasida o‘z hayotini, uylanish tarixini va beparvoligi oqibatida xotinining bcvaqt o'lganini aytib beradi. Bu hikoya ham rom andagi asosiy voqealarga bevosita bogianm aydi, ammo u, tinglovchilar ruhiga, ayniqsa, Xolbek qalbiga kuchli ta’sir 0‘tkazadi. Natijada Xolbek ayolning qadri, o ‘z xotini - Jannatga munosabati to 'g 'risid a chuqurroq fikrlay boshlaydi. Demak, Madamin hikoyasidan iborat kiritma voqea ayolning qadr-qim m ati haqidagi niyatni ta’sirchanroq anglatishdan tashqari Xolbek xarakteridagi o ‘zgarishni dalillashga, kitobxonni unga ishontirishga ham ko‘mak beradi.