Бахриддинова Н. М., Сулайманов С. С


Download 5.01 Kb.
Pdf ko'rish
bet43/96
Sana02.06.2024
Hajmi5.01 Kb.
#1836040
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   96
Bog'liq
ҲАЁТ ФАОЛИЯТИ ХАВФСИЗЛИГИ ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМА

Дж
эВ
Дж
эВ
E








(6.1) 
γ-нурланишнинг энергияси қуйидаги формула асосида хисоблаб топилади: 

hc
hv
E


(6.2) 
Бу ерда h – Планк доимийси (h = 6,626 • 10-34 Дж-с); 
v – электромагнит энергиянинг квант частотаси, Гц; 
с – ёруғлик тезлиги (с ≈ 3,00 108 м/с); 
λ – тўлқин узунлиги, м. 
.
6
,
2
10
26
,
0
10
077
,
0
10
00
,
3
10
626
,
6
10
13
1
8
34
нм
м
Дж
с
м
с
Дж















Рентген нурланиши гамма-нурланиш каби кам ионлаштирувчи 
хусусияти билан тавсифланади ва жуда катта чуқурликда сингувчанликка эга 
хисобланади.
Ионлаштирувчи нурланишларнинг асосий кўрсаткичлари ва ўлчов 
бирликларини, уларни тавсифловчи қийматларни қараб чиқамиз. Юқорида 
таъкидлаб ўтилгани каби, атом ядроларининг парчаланишида уларнинг 


111 
махсулотлари катта тезликда ажралиб чиқади. Бунда заррачалар ўз 
харакатланиш йўналишида учраган моддаларни у ёки бу кўринишда 
ўзгаришга учратади. Нурланишнинг моддага таъсири қанча катта бўлса у 
ҳолда маълум вақт давомида парчаланишлар миқдори хам катта бўлади. 
Парчаланишлар сон миқдорини тавсифлаш учун радиактив модданинг 
фаоллик (А) тушунчаси киритилган бўлиб, бу тушунча ўз-ўзидан амалга 
ошувчи ядро ўзгаришлари сонининг dN модда таркибида маълум вақт 
давомида dt амалга ошишларини ифолайди ва бу ушбу соннинг вақт 
нисбатига тенг ҳолатда ифодаланади: 
dN
А
dt

(6.3) 
Фаолликнинг ўлчов бирлиги Кюри (Кu) хисобланади, яъни бу бирлик 
секунд давомида ўзгаришга учраган 3,7 • 1010 ядрога тенг қиймат 
хисобланади. Ушбу кўринишдаги фаоллик 1 грамм радий-226 учун мос 
келади. Кўпинча ҳолларда фаолликни беккерель (Бк) билан ифодалаш 
қўлланилади:
1 Кu = 3,7.1011Бк. 
Ионлаштирувчи нурланишнинг моддага таъсирини тавсифлашда 
нурланиш дозаси тушунчаси киритилган. Нурланиш дозаси бу нурланаётган 
модда томонидан ютилган энергия қисмини ифодалайди. Ионлаштирувчи 
нурланишнинг миқдорий тавсифида модда томонидан ютилган нурланиш 
дозаси (Д) хисобга олинади, бу қиймат ўртача энергиянинг dE, 
оионлаштирувчи нурланиш орқали нурланаётган модда ҳажмига берилаётган 
массаси dm билан ифодаланади:
dm
dE
D

(6.4) 
Ютилган доза асосий дозиметрик қиймат хисобланади. Ҳалқаро 
бирликлар тизимида ютилган дозанинг ўлчов бирлиги грей (Гр) қабул 
қилинган. 1 Гр бу ўртача 1 кг массага эга бўлган модданинг 1 Дж энергия 


112 
ютишига тенг қиймат хисобланади, яъни 1 Гр = 1 Дж/кг1. Дастлаб ютилган 
дозани ифодалаш учун рад (рд) қўлланилган. Бу қиймат ўртача ютилган 100 
эрг қийматга тенг. Яқин вақтларга қадар рентген ва гамма нурланишлар 
учунгина уларнинг ионлаштирувчи таъсири бўйича миқдорий тавсифлашда 
экспозицион доза – Х – тушунчаси қўлланилган, бу қиймат битта белгига эга 
бўлган зарядларнинг тўлиқ электр заряди қийматининг dQ ҳавонинг 
массасига dm нисбатига тенг бўлиб, қуйидаги тенглама орқали ифодаланади:
dm
dQ
X

(6.5) 
Экспозицион дозанинг ўлчов бирлиги ҳалқаро бирликлар тизимида 
килограмга тўғри келувчи кулонлар хислобланади (Кл/кг).
Рентген ва гамма-
нурланишларнинг тизимдан ташқари дозаларининг ўлчов бирликлари 
рентген (р) – 0,33 • 10-9 кулонга тенг бўлган, 1,293 • 10-6 кг ҳавони манфий 
ёки мусбат ионларга ажратувчи дозани ифодалайди. Бу қиймат меъёрий 
шароитда (Т= 273 Қ Р = 1,01325 • 105 Па) 1 см3 ҳавога нисбатан 2,08 • 109 
жуфт миқдордаги бир валентли ионларни хосил қилувчи қийматга тенг ва 87 
• 10-7 Дж/кг; 1P = 2,58 • 10-4 Кл/кг = 0,88 рад энергия сарфи билан 
ифодаланади. 
Ионлаштирувчи 
нурланишнинг 
сурункали 
тарздаги 
таъсири 
натижасида соғликнинг йўқотилиши эҳтимоллигини баҳолаш учун 
эквивалент доза (Н) тушунчаси киритилган. Бу қиймат одам танасининг 
маълум бир нуқтасида ютилган нурланиш дозаси (Д) қийматининг ўртача 
нурланиш сифатига Q (ўлчамсиз катталик) кўпайтмасига тенг қиймат 
хисобланади ва қуйидагича ифодаланади: 
.
Q
D
H


(6.6
Ҳалқаро бирликлар тизими бўйича эквивалент дозанинг ўлчов бирлиги 
зиверт1 хисобланади (Зв). 19.1-жадвалда Q коеффицент қийматлари ҳақида 
маълумотлар келтирилган. Махсус эквивалент дозалар ўлчов бирлиги 
мавжуд бўлиб – бу рентгеннинг биологик эквиваленти (бэр) билан 


113 
ифодаланади. 1 бэр – бу ҳоҳлаган турдаги нурланишнинг шундай миқдорини 
ифодалайдики, бунда унинг таъсирида 1 рад рентген нурланиши ёки гамма 
нурланиши таъсирига тенг эффект юзага келади; 1 Зв = 100 бэр. 
9-жадвал 
Турли хил нурланишлар учун Q қийматнинг ҳолати 

Download 5.01 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   96




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling