Bajardi: J. Abduqayumov qabul qildi: M. Akbarova mavzu: nafas olishni ekologik va ontogenetik aspektlari

ASOSIY QISM
Fotosintez jaraenida hosil bo’lgan shakarlar va boshqa organik mod-dalar o’simlik xujayralarining asosiy ozika moddalari hisoblanadi. Bu organik moddalar tarkibida ko’p miқdorda kimyoviy energiya to’plaib, nafas olish jaraenida ajralib chikadi va xujayradagi barcha sintetik reaktsiyalarni energiya bilan ta‘minlaydi. O’simliklar xujayralarida bo-radigan oksidativ reaktsiyalar organik moddalarning kislorod ishtiro-kida anorganik moddalarga (SO2 va N2O) parchalanishi va kimyoviy energiya ajralib chiқish jarayoni nafas olish deyiladi. Bu jarayonning shakliy tenglamasini kuyidagicha ko’rsatish mumkin: S6N 12 06 + 6O2 6SO2 + 6N2O + energiya ( 2875kDJ mol). Nafas olish muhim fiziologik jarayon bo’lib, barcha tirik organizm-larga xos xususiyatdir. Bunda uglevodlar muxim ahamiyatga ega. Birok, ugle-vodlarning tirik organizmlarda bajaradigan vazifasi fakat ularga energiya yetkazib berish bilan yakunlanmaydi. Ularning parchalanishida bir kagor oraliқ birikmalar hosil bo’ladi. Bu birikmalar o’simliklar tanasida uch-raydigan boshqa organik moddalarning (yorlar, aminokislotalar va boshқalar) asosini tashqil etadi.

Demak, o’simlik tanasidagi organik moddalarning turli xilligida nafas olishning ahamiyati katta. Lekin o’simliklarning (hayvon va odamlarnikiga uxshash) maxsus nafas olish a‘zolari bo’lmaydi. Ularning barcha xujayralari va to’қimalari mustaқil nafas olish xususiyatiga ega. Barcha tirik xujayralarning organoidi sanaladigan mitoxondriyalar nafas olish a‘zosi hisoblanadi. Ana shu mitoxondriyalarda murakkab organik birikmalar (asosan ugleyudlar) fermentlar tizimi ishtirokida kislorod yordamida oksidlanib, suv va S02 ga parchalanadi. Bu reaktsiyalar tizimi biologik, oksiddanish deyiladi. Tirik organizmlarda boradigan nafas olish jaraenida kislorodning rolini dastlab XVIII asrning oxirlarkda frantsuz olimi AL Lavuaze ilmiy asoslab bergan edi. U o’zining 1773-1783 yillarda utkazgan bir қator tajribalarida nafas olish va yonish jarayonlarining uxshashligini isbotlab berdi. U nafas olishda ham xuddi yonishdagidek atmosferadan kislorod yutiladi va atmosferaga karbonat angidrid ajralib chikadi, deb ta‘kshshadi.

A.L Lavuaze o’z kuzatishlariga asoslanib, nafas olish bu kislorod yordamida organik moddalarning juda ham sekinlik bilan yonishidir, degan xulosaga keldi. Taxminan shu vaqtlarda (1777) Sheele uruғlar bilan utkazgan taj-ribalari asosida unayotgan uruғ solingan yopiқ idishda kislorodning miqdori kamayib, SO2 ningmiqdori ko’payganini anikladi.1778-1780 yillarda Ya.Ingenxauz yashil o’simliklar қoronғida kis-lorodni yutib, karbonat angidrid chikaradi va bu jixatdan hayvonlarga o’xshaydi, o’simliklarning yashil bulmagan қismlari esa yoruғlikda ham kislorod yutishi mumkin, degan xulosaga keldi. O’simliklarning nafas olishini N.T.Sossyur asoslab berdi. U 1797-1804 yillarda birinchi marta miqdoriy taxlillar utkazdi va қoronғida o’simliklar kancha O2 yutsa, shuncha SO2 ajratib chiқishini isbotladi. Ya‘ni yutilgan kislorod bilan ajralib chiedan karbonat angidridning nisbati birga teng deb ko’rsatdi. Bundan tashқari karbonat angidrid bilan bir katorda suv va energiya ham hosil bo’lishini isbotladi.

Ammo N.T.Sossyurning bu mux,im fikrlari boshqa olimlar tomonidan uzoq, muddatgacha e‘tiborga olinmadi. Ajralib chikayotgan SO2 fotosintezda ishlatilmay krlgan SO2 bo’lib, u kayta chikadi, unyng nafas olishga alokasi yuk, deb tushuntirildi. Shu olimlar katorida tanikli nemis fiziologi YuLibix ( 1842 ) ham bor edi. Keyingi yillarda, ayniқsa, XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida juda ko’p olimlarning (Borodin, Bax, Palladii, Kosti-chev, Varburg va boshқalar) tajribalari asosida o’simliklarning nafas olishi muhim fiziologik jarayon ekanligi, asosan shu jarayon natija-sida ajralib chiқkan kimyoviy energiya xujayralardagi sintetik reaktsiyalarni energiya bilan ta‘minlashi mumkinligi isbotlandi. Umuman, o’simliklarning nafas olishi mux.im fiziologik jarayon bo’lib, u қoronғilik yoki yoruғlikdan қat‘i nazar tirik xujayralarda doimiy xarakterga ega. Xatto omborlarda saklanadigan uruғlarda, o’sish va rivojlanishi tuxtab, tinim olish x.olatiga utgan daraxtlarda (қish faslida), tinch holdagi ildiz va ildizmevalarda, boshqa tirik xujayra va tuқimalarda nafas olish tuxtamaydi. Faқat uning jadalligi past bo’lishi mumkin. Nafas olishning tuxtab қolishi organizmning nobud bo’lishi bilan yakunlanadi. NAFAS OLISH KOEFFITsIYeNTI O’simliklarning nafas olish jarayoiida ajralib chiққan karbonat angidridning yutilgan kislorodga bo’lgan nisbatiga-nafas olish koeffitsienti deyiladi (NK): Biologik oksidlanish jarayonida uglevodlardan tashқari boshqa organik moddalar (yorlar, yor kislotalari, Oqsillar va boshқalar) o’am ishtirok etishi mumkin. Shuning uchun nafas olish jarayonida ishtirok etadigan organik moddaturiga karab nafas olish koeffitsientining darajasi ham har xil bo’ladi. Nafas olish jarayonida uglevodlar ishlatilsa, koeffitsient birga teng bo’ladi: