Bajardi: J. Abduqayumov qabul qildi: M. Akbarova mavzu: nafas olishni ekologik va ontogenetik aspektlari

C 6 H 12 O6 + 6O2 --------- 6CO2 + 6H2O + energiya CHunki bir molekula glyukozaning oksidlanishi uchun olti molekula kislorod yutiladi va olti molekula karbonat angidrid ajralib chikadi. Nafas olish jarayonida yor kislotalari va oқsillar ishlatilsa, nafas olish koeffitsienti birdan kichik bo’ladi. Chunky bu organik moddalarning tarkibida kislorodning miqdori uglerod va vodorod-ga nisbatan juDa kam, shuning uchun ularni oksidlantirish uchun ko’proқ kislorod sarf etiladi. Masalan, stearin kislotasining biologik oksidlanishi: S|8N360 +2602 18SO3+18N2O+energiya 8SO,= 0,69 nk =-------------- 26O, Nafas olish jarayonida organik kislotalar ishlatilsa, nafas olish koeffitsienti birdan yukrri bo’ladi. Chunki bu molekula tarkibida kislorod uglerod va vodorodga nisbatan ko’p va uni oksidlantirish uchun kamroқ kislorod sarflanadi. Masalan, otkolok, kislotasining biologik oksidlanishida nafas olish koeffitsienti 4 ga teng: energiya Nafas olish koeffitsienti darajasining nafas olish mahsulotiga boғliқtigi faqat kislorod miqdori yetarli sharoitda sodir bo’ladi. Lekin oksidlanish kislorodsiz (anaerob) muhitda borganda nafas olish koeffitsientining darajasi o’zgarishi mumkin. Masalan, uruғlar kislorod kam yoki anaerob sharoitda nafas olganda (suvga botirilib saklansa) xavodan O2 yutilmaydi, lekin CO, ajralib chiqadi

NAFAS OLISH XIMIZMI. Nafas olishning shakliy tenglamasi bu murakkab fiziologik jarayonni to’la tavsiflay olmaydi. Chunki bunda juda ko’p oraliқ reaktsiyalar sodir bo’ladi. Natijada kimyoviy energiya oz-ozdan ajralib chikadi va o’zlashtiriladi, o’zlashtirilmay kirgani esa issiqlik energiyasiga aylanadi va tarqaladi. Nafas olishda organik moddalarning kislorod yordamida anorganik moddalarga parchalanishi mazkur jarayonning uziga xos xususiyatlari borligini ko’rsatadi. Chunki organizmdan tashқarida bu organik modda-lar molekulyar kislorod bilan reaktsiyaga kirishmaydi. Nafas olish jarayonining ana shu uziga xos xususiyatlari ni aniklab, nafas olish ximizmining xozirgi zamon tushunchasiga asos solgan olim-lar: A.N.Bax, V.I. Palladii va S.P.Kostichevlar x.isoblanadilar. A.N.BAXNING PYeROKSID NAZARIYaSI. 1897 yilda A.N.Bax biologik oksidlanishning peroksid nazariyasini ishlab chikdi. Unga kura, atmosferadagi molekulyar kislorod inert xrlatda bo’lib, organik mod-dalarni oksidlay olmaydi'.
Kislorod oson oksidlanuvchi modda (A) bilan birikib, k$sh bog-dan bittasi uziladi va peroksid (AO,) hosil қiladi: A.N.Baxning fikricha, aktseptor (A) bilan birlashib faol xrlatga utgan kislorod boshqa moddani (V) ham oksidlantirishi mumkin: Natijada aktseptor vazifasini bajaruvchi oksidlanuvchi modda (A) yana osonlik bilan ajralib krladi. Organik modda (V) esa tuda oksidlanadi. A.N.Bax kislorodni faollovchi moddalarni oksigenazalar deb atadi. Oksigenazalarga o’simliklar tuқimasida ko’p tarkalgan xar xil kimyoviy birikmalar kiradi. Oksigenazalardagi faollashgan kislorod oksidlanayotgan birikmalar kiradi. Ma‘lum vaqt fanda bu jara-yonda peroksidaza fermenta mux.im axyamiyatga ega, degan fikr xukm suradi. Lekin 1955 yilda Yaponiyada (O.Xayaishi va boshқalar) va AKDLda (G.S.Mezon va boshқalar) molekulyar kislorodning organik modda-lar bilan birikishi mumkinligini isbotlashdi. Xozirgi vaqtta kelib ma‘lum bo’lishicha, A.N.Bax nazariyasining nafas olishga alokasi yuқ. Ammo u nafas olish jarayonining ximizmi-ni o’rganishga yul ochib berdi. Chunki bu nazariyada kislorodni faol-lashtirishning zamonaviy mexanizmini ishlab chiқish uchun asos solin- gan edi.
Kislorod oson oksidlanuvchi modda (A) bilan birikib, k$sh bog-dan bittasi uziladi va peroksid (AO,) hosil қiladi: A.N.Baxning fikricha, aktseptor (A) bilan birlashib faol xrlatga utgan kislorod boshqa moddani (V) ham oksidlantirishi mumkin: Natijada aktseptor vazifasini bajaruvchi oksidlanuvchi modda (A) yana osonlik bilan ajralib krladi. Organik modda (V) esa tuda oksidlanadi. A.N.Bax kislorodni faollovchi moddalarni oksigenazalar deb atadi. Oksigenazalarga o’simliklar tuқimasida ko’p tarkalgan xar xil kimyoviy birikmalar kiradi. Oksigenazalardagi faollashgan kislorod oksidlanayotgan birikmalar kiradi. Ma‘lum vaqt fanda bu jara-yonda peroksidaza fermenta mux.im axyamiyatga ega, degan fikr xukm suradi. Lekin 1955 yilda Yaponiyada (O.Xayaishi va boshқalar) va AKDLda (G.S.Mezon va boshқalar) molekulyar kislorodning organik modda-lar bilan birikishi mumkinligini isbotlashdi. Xozirgi vaqtta kelib ma‘lum bo’lishicha, A.N.Bax nazariyasining nafas olishga alokasi yuқ. Ammo u nafas olish jarayonining ximizmi-ni o’rganishga yul ochib berdi. Chunki bu nazariyada kislorodni faol-lashtirishning zamonaviy mexanizmini ishlab chiқish uchun asos solin- gan edi.