Bajardi: Shoxjaxon Komilov qabul qildi: Yorqin Odilov tatu qarshi filiali

G

• 
  
  +
  

H₂ SO₄
K A

₊=k=kE (9.)
(9.) formuladanshundayma’nokelibchiqadikituzlarishqorlarningsuvdaerishinatijasidaxosilbo’layotgan “+” yoki “-” ionlarxarakatitezligisistemaningichkarisidaxosilbo’lganmaydonkuchlanganligito’g’riproporsionalekan. Suyuqlikdagielektrtokiningtabiatiya’ni qonuniyatlari Faradey tomonidano’rganib 1820yili muhimahamiyatgaegabo’lgan 2 taqonunniixtiroqildi: m=kst (1.) Ikkinchiqonunningma’nosiesamoddalarningmassasonivalentligiorasidagibog’lanishiifodalaniladi:  m=

F- Faradeysoni.
Suyuqliklardagielektrhosilbo’lishiniqonuniyatlarinio’rganish fan vatexnikauchunmuhimahamiyatgaegabo’ladi.

2.O’ta o’tkazuvchanlik vauningkvantomexaniktalqini.
 
Absolyutnolgayaqintemperaturalardabirqatormetallvaqotishmalarningelektrqarshiliklaribirdanigasakrabnolgaaylanadi, ya'nimoddao’tao’tkazuvchanlikholatigao'tadi.

Bundaytemperaturakritiktemperaturadeyiladiva Tk bilanbelgilanadi.
O'tkazgichsolishtirmaharshiliginingtemperaturagabog’likligiquyidagi formula bilanifodalanadi (5.1-rasm):
 = 0 (1+t) (5.1)

bunda o - T=0 gradusdagio'tkazgichningsolishtirmaharshiligi;  - qarshilikningtemperaturakoeffitsiyenti.
Turlimetallaruchun Tk turlicha. Masalan, simobuchun Tk = 4,1 K, qo'rg’oshinuchun Tk = 7,3 K. Umuman Tk o’tao’tkazuvchanlikkuzatiladigano'tkazgichlarda 20 K Yuqoriemas. Lekin, o'tao'tkazuvchanmoddalarniYuqoritemperaturalarda ham hosilqilishbo'yichailmiyizlanishlardavometibkelmoqda.
1986 yildaShvetsariyalikolimlarDj.Bednortsva K. Myullerlar T=30 K dan Yuqoritemperaturadakeramika-lantan-bariy-mis-kislorodaralashmasidaniboratmoddadao’tao’tkazuvchanlikhodisasiniochdilar. O'shayilningo'zida Yapo-niya, AQShvaXitoyda ham keramika-lantan-strontsiy-mis-kisloroddaniboratqotishmada (T=40 50K) o'tao'tkazuvchanmoddanihosilqildilar. Xuddishuningdek, Rossiya fanlarakademiyasiningfizikainstitutidaA.GolovashkinrahbarligidagilaboratoriyadaYuqoritemperaturalio'tao'tkazuvchanmoddahosilqilindi. Uningtemperaturasi T=90 100 K gateng.
HozirgipaytdaAQShva Rossiya fanlarakademiyasidakeramik material-lardantayyorlanganyangio'tao'tkazuvchanmoddalarhosilqilinganbo'lib, ulardao’tao’tkazuvchanlikhodisasi T=250K dan boshlab (-230) kuzatiladi. Lekinbuholatturg’unbo'lmay, ba'zano'ziningxossasiniyo’qotadi. Hozirgipaytdabundaymoddalarningo’tao’tkazuvchanlikholatigao'tishlariningtabiatinio'rganishvayangio'tao'tkazuvchanmoddalarnianiqlashsohasidakattailmiytadqiqotishlaridavometmoqda.

Tajribadao'tao'tkazuvchanlikholatiniikkiusuldakuzatishmumkin:
1. Tok o'tayotganumumiyelektrzanjirgao'tao'tkazgichdaniboratqismniqo’shish (ulash) yo'libilan, bundao'tao'tkazuvchanlikholatgao'tayotgandaqismninguchlaridagipotentsiallarayrimasi (U= 2- 1=0) nolgaaylanadi.
2. O'tao'tkazuvchanmoddadanyasalganhalqaniungaperpendikulyarbo'lganmagnitmaydonigajoylashtirgandanso'ng, halqa Tk dan past temperaturagasovugandamagnitmaydoniniuzish
5.1-rasm. usulibilan, bundamagnitmaydoninduksiyalagantokhalqadachekizuzoqaylanibturaveradi.
Xuddishundaytajribani 1911 yildagollandfizigiG.Kamerling - Onnesamalgaoshiribo’tao’tkazuvchanlikhodisasinikashfetdi.
1959 yildaKollinz 2,5 yildavomida ham halqadagitokningkamaymaganliginianiqladi. O'tao'tkazuvchimoddalardaelektrqarshilikningyo'holishdantashhari, ulargamagnitmaydoni ham kiraolmasligianiqlandi, ya'niularmagnitmaydoninito'lasichasiqibchiqaradi. Bu hodisaMayssnereffektideyiladi. Demak, o'tao'takazuvchan moddada  =0, ma'lumki  <1 moddalarnidiamagnitiklardeyiladi. Demak,o'tao'tkazgichlar ham ideal diamagnitiklardir.
Metallaro'tao'tkazuvchanholatgao'tgandaularniboshqaxossalario'zgaradi (elektronlarningo'tkazuvchanlikzonasidaharakatinatijasida). Bu xossalargaularningissiqliksig’imi, issiqliko'tkazuvchanligi, termo EDS lar kiradi.
Demak, metallarning normal vao'tkazuvchanlikholatlariularningelektronstrukturasinisifatji?atidanfarqlanishibilanxarakterlanadi. Shu ikkifazachegarasidatemperaturatashqimagnitmaydonigata'sirko'rsatadi. Bu bog’lanish B=B0(1-T2/Tk2) 5.2-rasmda keltirilgan.
Aytishjoizki, oddiysharoitlardayaxshio'tkazgichxisoblangan (kumush, mis vaoltin) jismlaro’tao’tkazuvchanlikxossasigaegaemas (5.3-rasm), chunki, quyidako'ramiz, o'tkazuvchanmoddalaruchunelektron - fonono'zarota'sirasosiyrolo'ynaydi.
O’tao’tkazuvchanliknazariyasi 1957 yilda Bardin, KupervaShrifferlar to-monidanishlabchiqilgan (BKSh). Mazkurnazariyagabinoanmetalldagielektron-lar bir-birlaridankulonkuchlaribilano'zaroitarishishdantashhari, ular, tortishishning maxsusturibilan, bir-birlarigatortishadilar ham. O'zaro tor-tishishitarishishdanustunbo'lgandao’tao’tkazuvchanlikhodisasisodirbo'ladi. O'zarotortishishnatijasidao'tkazuvchanlikelektronlaribirlashibkuperjuft-larnihosilqiladilar. Bundayjuftlikkakirganelektronlarqarama-qarshiyo'nalganspingaegabo'ladilar.
Shuninguchunjuftliklarningspininolgatengvaularbozongaaylanadilar. Bozonlarasosiyenergetikholatdato'planishgamoyilbo'ladilarvaularniuyg’onganholatgao'tkazishnisbatanqiyin. Agar ku-per juftlarmuvofiqlashganharakatgakeltirilsashuholatdaularcheksizuzoqvaqtholishlarimumkin. Bundayjuftlarningmuvofiqlashganharakatio’tao’tkazuvchanliktokinihosilqiladi.
Aytilgangaplarnikengroqtushuntiramiz. Tk dan past temperaturalardametaldaharakatlanayotganelektronlar, musbationlardantashkiltopganmetallningkristallpanjarasinidiformatsiyalaydi (qutblaydi). Deformatsiyanati-jasidaelektron, panjarabo'ylabelektronbilanko'chadigan, musbatzaryadlibulutbilanchoratrofidano'ralibqoladi.
Elektronvaunio'rab olganbulut, boshqaelektronlarnio'zigatortadigan, musbatzaryadlangansistemagaaylanadi. Shundayqilibkristallpanjara, elektronlarorasidatortishishni yuzagakeltiruvchi, oraliqmuhidvazifasinio'taydi.
Kvantmexanikasitilibilanaytgandabuhodisaelektronlarorasida fanon bilanalmashishningnatijasidir. Metaldaharakatlanayotganelektronpanjaraningtebranishtartibinio'zgartiribfononhosilqiladi (yo’qotadi).
Panjaraninguyg’onishenergiyasiboshqaelektrongauzatiladi, u esao'znavbatidafanonniyutadi. Bu tarzdagifononalmashinishoqibatidaelektronlarorasida, tortishishxarakterigaegabo'lganqo’shimchao'zarotasirlashishpaydobo'ladi. Past temperaturalardao'tao'tkazgichmoddalardabutortishishkulontortishishdanustinbo'ladi. Fanon almashinishbilanbog’liqbo'lgano'zarotasirlashish, impulsvaspinlariqarama-qarshibo'lganelektronlarorasidakuchliroqnamoyonbo'ladi. Natijadabundayikkitaelektronkuperjuftliklargabirlashadi. hammao'tkazuvchanlikelektronlarikuperjuftliklarnihosilqilishmaydi. Temperaturaabsolyutnoldanfarqlibo'lgandajuftlarningbuzilishiningma’lumehtimolligimavjud. Shuninguchunxardoimjuftliklarbilanbirqatordakristallbo'ylaboddiytarzdaharakatlanadigan "normal" elektronlarbo'ladi. Temperatura Tk gayaqinlashgan sari normal elektronlarninghisasiortibboradiva Tk da 1ga tengbo'ladi. Demak, Tk dan yuqoritemperaturalardao’tao’tkazuvchanlikholatibo'lishimumkinemas.

Elektronlarjufti (kuperjuftlari) ninghosilbo'lishimetallningenergetikspektrinio'zgarishgaolibkeladi.
Elektronsistemaniuyg’otishuchun (o’tao’tkazuvchanlikholatida) xechbo'lmasa, bittaelektronlarjuftiorasidagibog’lanishni buzishkerak, buninguchunEbog’ energiyasigatengenergiyaberishkerak. Demak, o'tao'tkazuvchanholatdaenergetikspektrdaEbog’ gatengbo'lgan energetiktirqishpaydobo'ladi, butirqish Fermi sathisohasidajoylashgan. Demak, o'tao'tkazuvchanholatda, elektronsistemaninguyg’onganholatiasosiyholatdan E bog’ energetiktirqishbilanajralganbo'ladi. Shuninguchunularorasidagikvanto'tishlardoimobo'lavermaydi. Kichiktezliklardaelektronsistemauyg’onmaydi, buesaharakatniqarshiliksizbo'lishiga, ya'nielektrqarshilikningyo'holishiniko'rsatadi. TemperaturaningortishibilanEbog’ kengligikichrayadiva Tk da Ebog’ =0 gaaylanadi. O'znavbatidabarchaelektronjuftlaribuziladiva jism normal holatgao'tadi.