Bajardi: xolmahmatova z tekshirdi: umurzakova m

1-rasm. Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya tizimidagi ishtiroki
Jismoniy shaxslarning qonun hujjatlariga muvofiq hisoblab chiqarilgan daromad solig’ining tegishlicha kamaytirilgan summasi hisobiga jamg’arib boriladigan majburiy pensiya badallarini ish beruvchi har oyda to’lab boradi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlarida mablag’larni shakllantirish manbalarini quyidagicha tasvirlash mumkin:
2-rasm. Shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisob-varaqlarida mablag’larni shakllantirish manbalar²
Jamg’arib boriladigan pensiya tizimi mablag’laridan jamg’arib boriladigan pensiya to’lovlari to’lash uchun foydalaniladi. Ma’lumotlarga ko’ra, 2015-yilda jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimidan 9256100 nafar fuqaro foydalangan³. Qonun hujjatlarida belgilanganidek, Xalq banki fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti tizimida qo’yilgan mablag’larni markazlashgan holda uzoq muddatli aktivlarga investitsiya va kredit resurslari sifatida joylashtirib kelmoqda.
Bugungi kunda pensiya yoshiga etgan keksa yoshdagi fuqarolar har oyda olinadigan davlat pensiyasiga qo’shimcha ravishda birdaniga yoki qisman olish yo’li bilan hisobvaraqlaridagi mablag’larni Xalq banki filiallaridan olishmoqda.
Xalq banki va mahalliy hokimiyat organlari tomonidan jamg’arib boriladigan pensiya tizimining samaradorligini ta’minlash bo’yicha ishlar olib borilmoqda. Respublikaning barcha mintaqalaridagi Xalq banki bo’limlarida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning taqdimnomasi bo’yicha fuqarolar uchun yakka tartibdagi jamg’arib boriladigan pensiya hisob-varaqlari ochildi, shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya daftarchalari berilib, jamg’arib boriladigan pensiya tizimida hisobga qo’yishning elektron ma’lumotlar bazasi shakllantirildi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Xalq banki bilan birgalikda ish beruvchilar tomonidan fuqarolarning yakka tartibdagi jamg’arib boriladigan pensiya hisob-varaqlariga majburiy badallarni qo’shib to’lash tartibini amalga oshiradi. Fuqarolarning jamg’arib boriladigan pensiya hisob-varaqlariga badallar o’z vaqtida va to’liq o’tkazilmaganligi uchun aybdor shaxslarga nisbatan soliqqa oid amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq ta’sir choralari qo’llaniladi. Albatta, bunday choralar jamg’arib boriladigan pensiya tizimini tartibga solishda muhim ahamiyatga ega.
Ma’lumki, jamg’arib boriladigan pensiya ta’minoti daromadlari shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlarida mablag’larning shakllantirilishi bilan izohlanadi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, shu jumladan, ish beruvchilar tomonidan xodimlarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga badallarni to’lash tartibi “Ish beruvchilar tomonidan xodimlarning shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’iga badallarni to’lash tartibi to’g’risida Yo’riqnomaviy xati”⁴ asosida amalga oshiriladi.Barcha yuridik shaxslar – ish beruvchilar xodim uchun mazkur yuridik shaxs asosiy ish joyi hisoblanishi yoki u o’rindoshlik, soatbay haq to’lash, vaqtinchalik mehnat kelishuvi, bir martalik ishlarni bajarish va hokazo shartlarda ishlashidan qat’i nazar o’z xodimlarining shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga badallarni o’tkazishlari shart. Yuridik shaxsni tashkil etmagan holda yakka tartibdagi tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi fuqarolar, yuridik shaxsni tashkil etmagan dehqon xo’jaliklarining a’zolari, shuningdek, mehnat faoliyati bilan vaqtinchalik band bo’lmagan shaxslar jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ixtiyoriylik asosida ishtirok etadilar.
Mehnat shartnomasi bo’yicha mehnat faoliyatini amalga oshiruvchi va Soliq kodeksiga muvofiq jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliqni to’lashdan to’liq ozod qilingan fuqarolar jamg’arib boriladigan pensiya tizimida ixtiyoriylik asosida ishtirok etishga haqli. Soliq kodeksiga muvofiq jismoniy shaxslarning daromadiga solinadigan soliq bo’yicha imtiyozga ega bo’lgan (har bir oy uchun eng kam ish haqining to’rt baravari miqdorida soliq solinmaydigan) fuqarolar jamg’arib boriladigan pensiya tizimida umumiy asosda ishtirok etadi, ya’ni ish beruvchilar ushbu xodimlar ish haqining soliqqa solinadigan bazasidan 2 foizni shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvarag’iga o’tkazishi shart.
Qayd etish joizki, yuridik va jismoniy shaxslar – badal to’lovchilar amaldagi qonunchilikka muvofiq shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga badallarning to’g’ri hisoblanishi, ushlab qolinishi va o’z vaqtida o’tkazilishi uchun javobgardir. Reestrda ko’rsatilgan ma’lumotlarning to’liqligi va ishonchliligi uchun xo’jalik yurituvchi sub’ekt – majburiy jamg’arib boriladigan pensiya badallarini kirituvchining rahbari javobgardir.
Tizimda ixtiyoriylik asosida ishtirok etuvchi fuqarolar o’z shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisob-varaqlariga, shu jumladan, uchinchi shaxslar foydasiga kiritiladigan badallar miqdori va muddatlarini o’zlari mustaqil ravishda belgilaydilar. Shuningdek, Xalq banki shaxsiy jamg’arib boriladigan pensiya hisob-varaqlaridagi mablag’larga pul qadrsizlanishiga nisbatan yuqori sur’atlardagi stavkalar bo’yicha foizlarni hisoblab qo’shadi. Foiz daromadlari jamg’arib bori- ladigan pensiya tizimining mablag’larini joylashtirishdan olingan daromadlar hisobiga amalga oshiriladi.
Jamg’arib boriladigan pensiya ta’minotini amalga oshiruvchi Xalq bankining so’nggi yillardagi iqtisodiy ko’rsatkichlari barqaror sur’atlarni qayd etmoqda (1-jadval).