Balalar psixologiyasi kk

 
Tema: Balanin` o`z-o`zin an`lawi ha`m motivatsiyanin` rawajlaniw protsessi. 
 
Reje. 
1. Na`restelik ha`m go`deklik da`wirinin` psixologiyaliq o`zgeshelikleri. 
2. Erte balaliq ha`m baqsha jasi da`wirinin` psixologiyaliq o`zgeshelikleri. 
3. Baqsha balasinin` seziw ha`m qabil etiwinin` rawajlaniwi, bala sezgirliginin` tiykarg`i tu`rlerinin` rawajlaniwi. 
4. Baqsha balasinin` diqqatinin`, oylawinin`, este saqlawinin`, qiyalinin` rawajlaniwi. 
Bo`beklik da`wiri balanin` tuwilg`aninan bir jaslarina shekem bolg`an da`wirdi o`z ishine alip, bul 
da`wirde bala sirtqi ortaliqqa iykemlesiwi ushin belgili da`rejede jetilgen nerv sistemasi menen tuwiladi. 
Bo`beklik da`wiri adam o`mirindegi organikaliq za`ru`rliklerdi kislarotqa awqatqa, issi, suwiqqa 
qanaatlandiriwg`a bag`darlang`an is ha`reketlerdin` tuwilma, instinktiv formalari aniq baqlaytug`in da`wir 
esaplanadi. Adamg`a ta`n bolg`an is ha`reketler, jan`a ta`jriybelerdi iyelew ushin sheksiz mu`mkinshiliklerdin` 
barlig`i bo`beklik jasindag`i balalardin` tiykarg`i o`zgesheligi esaplanadi. Eger organikaliq mu`tajlikler jeterli 
da`rejede qanaatlandirip barilsa, olar o`zlerinin` tiykarg`i boliw a`hmiyetin joq etedi tuwri sho`lkemlestirilgen 
ku`n ta`rtibi, rejim ha`m ta`rbiya na`tijesinde bala psixik rawajlaniwi ushin tiykar bolatug`in ko`z qaraslarg`a, 
ha`reketke qarim- qatnasqa degen jan`a mu`tajlikler payda boladi. Bala tu`wiliwinin` birinshi ha`ptesinen onin` 
ko`riw ha`m esitiw sezimleri pa`ti menen rawajlanadi. Bala ha`reketlenip atirg`an na`rseni baqlap baradi. Ol 
tu`rli dawislarg`a, sol qatari u`lkenlerdin` dawislarina itibar Bere baslaydi. Jan`a tuwilg`an na`restenin` miy 
awirlig`i u`lkenler miyinin` 1-4 bo`legine tuwri keledi. Nerv kletkalarinin` sani u`lkenlerdiki menen birdey 
bolip, biraq olar jeterli da`rejede rawajlanbag`an boladi. Erte bo`beklik da`wiri 
–
bul balanin` ja`rdemge mu`ta`j 
az ha`reket jag`dayinan tez pat menen rawajlanatug`in, shoq balag`a aylaniw da`wiri. Ol qisqa da`wir ishinde 
u`lkenler menen mu`na`sebet ornatadi, predmetlerdi qoli menen uslap, olardin` qandaylig`in biliwge umtiladi, 
dawislarg`a itibar beredi ha`m predmetler ja`rdeminde usi dawislardi o`zi jaratiwg`a ha`reket etedi. Ol o`zinin` 
anasi ha`m basqa jaqinlari menen emotsional mu`na`sebetke kirisedi. Bo`bek jastag`ibala ha`m fizikaliq, ha`m 
psixikaliq, ha`m sotsial ta`repten ju`da` tez rawajlanadi. Qisqa waqit ishinde a`tirapindag`i ha`diyselerge ju`da` 
az reaksiyasi bolg`an baladan, aktiv, tez an`laytug`in, ha`reketshen, ja`rdemge shaqira alatug`in, u`lkenlerdin` 
jaqin keliwinen quwanatug`in balag`a aylanadi. Bo`beklik da`wirindegi balanin` o`miri tolig`insha u`lkenler 
menen birliktegi emotsional qarim- qatnas menen beylanisli bolip, bala keypinin` jaqsi boliwina tuwridan- tuwri 
ta`sir ko`rsetedi 4-5 aylig`inan baslap, bala o`zinin` jaqinlarin basqalardan ajirata biledi. U`lkenler menen 
emotsional mu`na`sebet usi jastag`i balalardin` tiykarg`i jetekshi xizmeti bolip, bala psixaliq jetilisiwinin` tiykari 
bolip esaplanadi.U`lkenlerdin` barqulla bala menen birge boliwi,og`an diqqattin` qaratiliwina a`detleniwi, onin` 

---

23
oyinshiqlarg`a qizig`iwinin` su`ysinip ketiwine alip keliwi mu`mkin.Ta`rbiyanin` tuwri alip bariliwi balanin` 
u`lkenler menen bolatug`in qarim qatnasin predmetler, oyinshiqlar menen mu`na`sebetinin` almasiwina alip 
keledi. U`lkenler ja`rdemi menen islenetug`in barliq is ha`reketleri balanin` keleshektegi psixikaliq rawajlaniwi 
ushin tiykar boladi. U`lkenlerdin` balag`a bolg`an emotsianal mu`na`sebeti, olardin` ga`plerine bala diqqat 
qaratiwi, juwap qaytariwg`a ha`reket etiwi, geypara so`zlerdi esinde saqlap, emotsiya bildiriwge, diqqat, este 
saqlaw, so`ylew ha`m basqada biliw protseslerinin` rawajlaniwina mu`mkinshilik jaratadi. Eki ayliq da`wirinen 
baslap ballada a`piwayiren`lerdi ajiratiw, 3 
–
4 aylig`inan baslap predmetlerdin` formasin ajiratiw uqibi ju`zege 
kele basladi. Bo`bek bala eki ayliq da`wirinen baslap, anasinin` ju`zin ha`m dawisin basqalardan ajirata baslaydi. 
2- 3 ayliqtan baslap anasinin` ku`lkisine irjiyiw ha`m tu`rli ha`reketler menenjuwap qaytaradi. 3- 4 aylig`inan 
baslap, balalar jaqinlarina o`z ha`reketleri menen ko`riw, esitiw yamasa so`ylegisi kelip atirg`anin ko`rsetediler. 
8 aylig`inan baslap bala basqa ortaliq ha`m tanimaytug`inlar qolina tu`sse o`z qarsilig`in jilaw arqali ko`rsetedi. 
Bul qiliqlar 14-18 aylig`inda a`ste- a`ste azayip baradi. 2-3 ayliq balalarda ju`zege keletug`in na`rselerdi uslay 
aliw ha`reketlerinin` qa`liplesiwi olarda predmetlerdin` formasi ha`m du`zilisin an`lawdin` rawajlaniwina alip 
keledi. Bir jasqa jetken ballada a`tirap ortaliqti biliwge qizig`iwi ha`m rawajlanip atirg`an biliw aktivligi ko`zge 
taslanadi. Bo`beklik da`wirinen son` rawajlaniwdin` jan`a basqishi erte balaliq (1-3 jas) da`wiri baslanadi erte 
balaliq da`wiri bala o`mirindegi en` a`xmiyetli iye, onin` keleshektegi psixologiyaliq rawajlaniwin belgilep 
beriwshi a`hmiyetli da`wir esaplanadi. Bul da`wirdegi rawajlaniwdin` tiykarin balanin` tuwri ju`risi, qarim 
qatnasqa kirisiw ha`m predmetli xizmeti iyelew o`zgeshelikleri quraydi. Vertikal ha`m tuwri ju`re aliw 
mu`mkinshiligin Balani barhulla jan`a mag`lumatlardi iyelewge ja`rdem beredi. Bul jastag`i balalar o`z is 
ha`reketleri menen ju`da` aktiv ha`m u`lkenler menen qarim qatnasqa kirisiwge Inta boladi. 1-3 jastag`i bala 
qa`liplesiwde psixik rawajlaniwdin` a`hmiyetligin itibarg`a alg`an halda geypara psixologlar (R.Zazzo) adam 
tuwilg`anan baslap jetiklik da`wirine shekem bolg`an psixikaliq rawajlaniwin shama menen ortalari 3 jasg`a 
tuwri keledi, degen pikirdi bildirdi. Bul jastan baslap balalar predmetlerdi u`yreniw a`meline kiredi. Ol endi 
u`lkenler menen so`ylew arqali qarim qatnasta bola aladi ha`m a`piwayi a`dep qag`iydalarina a`mel ete baslaydi. 
Ulkenler menen bolatug`in mu`na`sebet na`tiyjesinde bala turmis haqqinda ko`birek mag`lumat aladi. So`ylew 
bul jaslarda tek g`ana qarim qatnas jasaw emes, al bala oylaniwinin` rawajlaniwina ha`m o`zin o`zi sonday aq 
biliw protseslerin basqariwshisi bolip ta xizmet etedi. Erte da`wirdegi balalardin` jetekshi xizmet tu`ri 
predmetlerdi u`yreniw bolip esaplanadi. Bo`beklik da`wirindegi balalarg`a qarag`anda erte balaliq da`wirindegi 
balalar do`geriktegi na`rse ha`m ha`diyseler ko`birek qizig`iw menen qaraydiilar. Eger bo`bek bala qolina 
ustag`an na`rseni a`piwayi ha`reketler menen bahalasa, 2-3 jastag`i bala usi predmet bo`leklerin diqqat menen 
u`yrengenen son` g`ana o`zinin` a`meliy xizmetinde islete baslaydi. Balani da`slep, a`ne usi predmetlerdin` 
qollaniw waziypasi qiziqtiradi ol o`zinin` sorawina juwap aliw maxsetinde ko`bnesi u`lkenlerge bul ne, degen 
soraw beredi. 3 jaslar a`tirapinda predmetlerdin` waziypalarin toliq o`zletirgen balalar, o`z oyinlarinda usi 
predmetlerden maqsetsiz paydalanip qalmay al olardi o`z waziypalarin toliq o`zlestirilgen. Balanin` so`ylewi ol 
1.5 jasqa shekem (bir qansha a`ten) kem kemnen rawajlanadi. Bul da`wir ishinde ol 30-40 so`zden, 100 
so`zgeshe o`zlestiredi biraq olardi ju`da` kem qollanadi. 1 -5 jastan baslap onin` so`ylewi tez pa`t penen 
rawajlana baslaydi. Endi bala predmetlerdin` atin aytiwdi sorap g`ana qalmay ol bul so`zlerdi o`zi aytiwg`a 
ha`reket etedi. So`ylewdin` rawajlaniw da`rejesi tezlesedi 2 jaslardin` aqirina barip bala 300 ge shekem 3 
jaslardin` aqirina barip 500 den 1500 ge shekem so`zdi ayta aladi. Sonday aq so`zlerdi aniq aytip ga`plerdi tuwri 
du`ze aladi.Ayriqsha ko`rsetiw kerek 1.5-3 jaslar so`ylewdin` rawajlaniw ushin senzetiv da`wir esaplanadi. Bul 
da`wir aqiliy rawajlaniwdin` tiykarin qabil etiw ha`m oylaw ha`reketlerinin` jan`asha ko`rnislerin qa`liplestiredi
1 jasli bala predmetlerdi izbe iz sistemali tu`rde ko`rip shig`a almaydi. Ol tiykarinan predmettin` qanday da bir 
ko`zge ko`rinip turatug`in belgisine itibaoin qaratadi ha`m predmetlerdi usi belgilerine qaray taniydi. Keyin ala 
jan`a qabil etiw ha`reketlerinin` atqariwinda ko`z menen shamalap, ha`reket etiwge o`tiwdi ko`rinedi, endi ol 
predmetin` bo`leklerin uslap ko`rmey, al shama menen qabil ete aladi. 2,5-3 jasli bala u`lkenlerdin` ko`rsetken 
u`lgisi, ren`i, formasi ha`m u`lkenligin al onnan son` ren`i qaray ajrata aladilar. Bul protsesti bala bir jil 
qa`siyetke iye bolg`an ju`da` ko`p predmetler barlig`in tu`sine baslaydi. Biraq bala su`wret siziwdi baslag`an 
da`wirinde predmetlerdin` ren`i itibarg`a almaydi ha`m o`zi jaqsi ko`retug`in ren`lerden paydalanadi. 
Izertlewlerden ko`rsetiwinshe 2,5-3 jasli bala 5-6 formani ha`m I xil ren`di (Sari,qabaq sari, qizil,mishl,ko`k,siya 
ren`,aq,qara) an`lawi mu`mkin. Ren` ha`m formalardin` maxsetke muwapiq isletiliwi ta`repten tu`rli na`rselerdi 
tu`rlishe ko`riniwi sebepli bul jastag`i balalar olardi qabil etkeni menen olardin` atlarin aniq biliw ha`m 
so`yleskendi islete aliw qiyinraq. u`lkenlerdin` bul jastag`i balalardan a`ne usi ren` ha`m formalardi eslep 
qaliwin talap etiwleri tuwri emes, bunin` ushin jaqsi da`wir 3-4 jaslar esaplanadi. Bala 3 jasina shekem 
u`yrengen so`zler tiykarinan predmet ha`m ha`reketlerin` atlarin bildiredi. Atlar tiykarinan onin` waziypasin 
an`latadi, bunda predmet yamasa ha`reketin` sirtqi ko`rnisi o`zgersede onin` ati o`zgermeydi.
Erte balaliq da`wirinin` baslarina kelip, ballada birinshi oylaw operatsiyalari ju`zege keledi. Buni bala 
qanday da bir predmetti aliwg`a ha`reket ete alg`aninan son` oni jaqsilap u`yreniwinde ko`riwimiz mu`mkin. 
Olardin` oylaw tiykarinan ko`rgizbeli ha`reketli bolip, o`z do`gerek a`traptag`i tu`rli baylanislardi u`yreniwge 
xizmet etedi,o`zinen uzaqiraq na`rse menen iyterip jiberiw mu`mkinligin ko`rgen bala endi o`z betinshe 
divanimn` tiyine kirip ketken koltokti tayaq penen aliw mu`mkinligin oylay aladi. Bul da`wirdegi balalar 
oylawinda uliwmalastiriw ahmiyetli orin tutadi. Uliwmalastiriwda so`ylewdin` a`hmiyeti ulli. Misali,sag`at 
degende bala qol sag`atti ha`mde diywaldag`i asma sag`atti tu`siniwi mu`mkin. Biraq olar tu`rli ko`riniste 
bolg`anlig`i sebepli olardag`i uliwmaliqti tabiw bala ushin qiyinshiliq tuwdiradi, barista pikirlew ja`rdemge 

---

24
keledi ha`m uliwmalastiriwdi ju`zege keltiredi. 2- 3 jasli balalar belgili bir predmetlerdin` ornina olardin` ornin 
basiw mu`mkin dep esaplag`an bolsa na`rselerden de paydalanadilar. Misali, oyin prosesinde bala sho`pti qasiq 
yamasa termometr orninda, ag`ashdan jasalg`an krovat yamasa mashina orninda paydalaniwi mu`mkin. Bir 
predmetti basqasi orninda qollaw mu`mkinligin an`law, bala ushin a`tirap a`lemdi biliw,u`yreniwdegi a`hmiyetli 
burilis esaplanadi ha`m ol da`slepki ko`z qaraslarin ju`zege keltiredi. Bul jastag`i balalar endi, kem- kemnen 
u`lkenler aytip Bergen ertek, ha`diyse yamasa shig`armalardi sondayaq su`wrettegi na`rselerdi ko`z aldina keltire 
aladi. Erteklerdi esitiw protsesinde bala ertek qahramanlarin birewge uqsatiwg`a ha`reket etedi,geypara waqitlari 
al o`zi o`z betinshe ertek shig`arma toqiwida mu`mkin.Erte balaliq da`wirinde este saqlaw biliwdegi tiykarg`i 
funktsiya esaplanip,al biliwdin` barliq ko`rinislerinin` rawajlaniwinda qatnasadi. Bul da`wirdebalanin` este 
saqlawi ku`shli rawajlanadi. Balanin` o`mirlik ta`jriybelerdi o`zlestiriwindealdin ha`reketli, emotsianal ha`m 
obrazlieste saqlaw qatnasadi.Bul barista ha`reketli, emotsional ha`m obrazli este saqlaw u`stemlik etedi.Este 
saqlaw bul jasta tiykarinan eriksiz boladi.Bul da`wirdegi balalarg`a ko`p kitap oqip beriw 
na`tiyjesinde olar erte qosiq shig`armalardi eslep qaladilar, biraq bunday eslep qaliw balanin` uliwma 
aqiliy rawajlaniwin da este saqlawdin` individual o`zgesheligin de bildirmeydi. Bulerte balaliq da`wirindegi 
balalardin` barlig`ina ta`n bolg`an nerv sistemasinin` uliwma iyiliwshiligi na`tiyjesi bolip tabiladi.O`zi ha`mde 
a`tiraptag`ilar o`miri haqqindag`i waqyalarda izbe- izlik barlig`i ushin da olardi ele toliq este saqlap qala 
almaydi. Bul da`wirdegi balalar tiykarinan o`z is ha`reketlerin oylap otirmaydilar, sebebi is ha`reketler 
o`zgermeli boladi. Misali, balanin` jilawin ha`m jilawdan toqtatiw tez o`zgeredi. Erte da`wirde ballada o`z 
jaqinlari anasi, atasi, ta`rbiyashisina degen muhabbat qa`liplesedi. Erte balaliq da`wirinde bul muhabbat basqa 
formag`a o`tedi. Endi bala o`z jaqinlarinan maqtaw aliwg`a ha`reket etedi. Ata- analar ta`repinen balanin` qatti- 
ha`reketleri ha`m jeke o`zgesheligine beriletug`in unamli emotsional bahalari olarda o`zlerinin` uqip ha`m 
mu`mkinshiligine degen isenimdi qa`liplestiredi. Ol ata- anasina qatti baylanip qalg`an bolip a`depli boladi. A`ne 
usi baylanis sebepli balanin` tiykarg`i mu`ta`jlikleri qanaatlandiriladi. Anasi janinda bolg`an balalar ko`p 
ha`reket etediler ha`m ortaliqti u`yreniwge ha`reket etediler. Bul da`wirde bala o`zinin` atin jaqsi o`zlestiredi. 
Bala barqulla atin qorg`aydi, oni basqa ati menen shaqirg`anda naraziliq bildiredi. U`lkenlerdin` bala menen 
etetug`in qarim- qatnasi onin` o`zin jeke shaxs sipatinda an`lawdin` baslaniwina mu`mkinshilik beredi. Bul 
protsess a`ste- a`ste a`melge asadi.U`lkenlerdin` bala menen qanday mu`na`sebette boliwina qarap onin` o`z 
menin an`lawi. Erterek yamasa keshrek ju`zege keliwi mu`mkin. 3 jastag`i bala o`zinin` mu`ta`jliklerin 
qanaatlandiriwi mu`mkin bolg`an sub`ekt dep biledi ha`m bul onin` mag`an ber, ko`ter, mende baraman, siyaqli 
talaplarinda ko`rinedi. 3 jasli balalar o`zlerin basqalar menen salistirip baslaydilar, bunin` na`tiyjesinde balalarda 
o`zin bahalaw payda boladi.Usi da`wirden baslap balalarda g`a`rezsiz boliw mu`ta`jligiju`zege keledi ha`m bul 
olardin` o`zim etemen, siyaqli so`zlerinde ko`rinedi. 3 jastag`i krizis 3 jasqa kelip bala o`zin u`lkenler menen 
salistirip baslaydi ha`m u`lkenler etiwi mu`mkin bolg`an, olar isley alatug`in ha`reketlerdi islewge umtiladi. Men 
u`lken bolsam mashina aydayman, men sizge u`lken tort alip kelemen, menin` ju`z quwirshag`im boladi siyaqli 
isteklerin usi bu`gin a`melge asiriwg`aha`reket etedi. Ko`binese bunday qa`siet qatan`liq menen o`jertlik 
jaratiladi. Bul o`jetlik u`lkenlerge bildirilgen unamsiz is- ha`reket boladi. Bala o`zinin` o`z betinshe ha`reket ete 
aliwina an`lag`an waqittan baslap, onda G`o`zim etemenG` baslanadi. Ha`m bul ja`ne qatan`liq,onsetlik tu`rinde 
ko`rinedi. 3 jastag`i krizis bala shaxsinin` belgili da`rejede rawajlang`anlig`i ha`m u`lkenler isleytu`g`in is- 
ha`reketlerdi ete almag`anin an`law na`tiyjesi esaplanadi. Krizis da`wirindeju`zege keletug`in qa`sietler erk uqip 
ha`m basqada o`zgeshelikler oni shaxs bolip qa`liplesiwine tayarlaydi. 
3 jasqa shekem bolg`an balalardin` psixik rawajlaniwindag`i tiykarg`i jan`a o`zgerisler. 
Jas da`wirleri
Biliwi
Ha`reketi
Qarim- qatnasi. 
3 jas
So`ylewdin` 
qa`liplesiwi. 
Obrazli oylawdin` da`slepki 
ko`rinisi a`tiraptan o`zin 
ajiratiwi.Qatan`liqti an`law. 
Qol 
predmeti 
ha`reketlerdin` 
rawajlang`anlig`in o`z 
isha`reketlerin 
erkin 
basqariwdin` 
ko`rinisleri. 
O`z- o`zin an`lawdin` 
ju`zege keliwi da`slepki 
moralliq 
nizamlardi 
iyelewi. 
2 jas 
Aktiv so`ylewdi tu`siniwi 
ha`m o`zinde ju`zege keliwi. 
Qol 
ha`m 
ayaq 
funktsiyalarinin` aniq 
belgilewi. 
Xarakter 
tiykarlarinin` 
qa`liplesiwi. 
1jas 
So`ylegenin 
tu`siniwdin` 
da`slepki belgileri. 
O`z betinshe tik turiw 
ha`m ju`riw. 
So`ylewdin` 
qolayli 
da`slepki belgileri. 
10 ayliq
Baylanis 
reaktsiesii 
jizege reliyi, jat ortaliq
Ontogenezde 3 den 7 jasqa shekem bolg`an da`wir baqsha jasi da`wiri dep esaplanadi. Mektepke shekemgi 
jastag`i balalar psixologiyasinda ju`da` tez sapaliq o`zgerisler boliwin esapqa alg`an halda 3 da`wirge (3- 4) kishi 
mektepke shekemgi da`wir (4-5 ) kishi baqsha jasi orta mektepke shekemgi da`wir ( orta baqsha jasi ) 6- 7 jas 
ha`m u`lken mektepke shekemgi da`wir u`lken baqsha jasina ajiratiw mu`mkin. Bala rawajlaniw protsesinde 
a`wladlari ta`repten jaratilg`an predmet ha`m ha`diyseler du`n`yasi menen mu`na`sebetke kirisedi. Bala adamzat 
qolg`a kiritken barliq jetiskenliklerdi aktiv tu`rde o`zlestirip iyelep baradi. Bunda predmetler du`n`yasin olar 
a`melge asirilatug`in is-ha`reketlerdi,tildi, adamlar arasindag`imu`na`sebetlerdi iyelep aliwi, xizmet 
motevlerinin` rawajlaniwi, uqipliliqlardin` o`sip bariwi, u`lken jastag`i adamlardin` ja`rdeminde a`melge asirilip 

---

25
bariwi kerek. Tiykarinan, usi da`wirden baslap balanin` o`z betinshe iskerligi ku`sheyip baradi. Baqsha 
jasindag`i balalarg`a beriletug`in ta`rbiya,olardin` quramali ha`reketlerin o`zlestiriw, elementar gigiena ma`deniy 
ha`m miynet uqiplarin qa`liplestiriw, so`ylewin rawajlandiriw ha`mde sotsiyaliq maral ha`m estetik pa`nnin` 
da`slepki dereklerin payda etiw da`wiri.Ulli rus pedagogiki Lesgafttin` pikirinshe, adamlardin` baqsha jasindag`i 
da`wiri sonday bir basqish bul da`wirde balalarda xarakter qa`siyetlerinin` u`lgileri qa`liplesip moralliq 
xarakterdin` tiykarlari ju`zege keledi. Baqsha jasindag`i balalardin` ko`zge taslanip turiwshi o`zgesheliklerinen 
biri, olardin` ha`reketshen`ligi ha`m eleklewi. Bala xarakterinin` tiykarg`i nizamliq sonday ko`rsetiw mu`mkin. 
Bala barqulla iskerlik ko`rsetiwdi talap etedi, biraq ol iskerlik na`tiyjesinen emes, al xizmettin` birdeyliginen 
sharshaydi. U`lkenler ha`m ten`qurlari menen bolg`an mu`na`sebet arqali bala a`dil normalari, adamlardi 
an`lawi, sondayaq, unamli ha`m unamsiz mu`na`sebetler menen tanisa baslaydi. Baqsha jasindag`i bala endi o`z 
denesin jaqsi basqara aladi. Onin` ha`reketi bala bul da`wirde balanin` so`ylew uqibi tez rawajlana baslaydi. Ol 
jan`aliqlardi iyelewge qarag`anda o`z belgilerin bekkemlewge mu`ta`jlik sezedi,o`zi bilgen ertekti qayta-qayta 
esitiw ha`m bunnan bul da`wirdegi balalarg`a ta`n o`zgeshilik bolip tabiladi.
Baqsha jasindag`i balalardin` mu`ta`jlikleri ha`m qizig`iwlari tez pa`ti menen o`sip baradi. Bul aldin ala 
mu`ta`jligin sheshiw mu`na`sebetinde boliw kerek. Baqsha jasindag`i balalar so`ylew uqibin bir qansha toliq 
o`zlestirgenleri ha`m ha`dden tisqari ha`rektshenligi sebepli olarda o`zlerine jaqin bolg`an u`lken adamlar ha`m 
ten`qurlari menen mu`na`sebetde boliw mu`ta`jligi tuwiladi.Olar tar ja`ma`a`tten ken`rek ja`ma`a`ttegi 
mu`na`mebetleri umitila baslaydi.Olar endi qon`si qobalardin` balalari menen ha`m topar bolip oynawg`a 
ha`reket etedi. Ha`mme na`rseni bilip aliwg`a bolg`an mu`ta`jlik ku`sheyedi. Baqsha jasindag`i balalar minezine 
ta`n bolg`an ku`shli mu`ta`jliklerden ja`ne biri onin` ha`r na`rseni jan`aliq retinde ko`rip oni ha`r ta`repleme 
bilip aliwg`a umtiladi. Baqsha jasindag`i balalar o`mirinde ha`m olardin` psixik ta`repten o`siwinde qizig`iwdin` 
roli u`lken. Qizig`iw mu`ta`jlik siyaqli Balani qandayda bir iskerlikke iyteriwshi faktor.Sonin` ushin qizig`iwdi 
biliw protsesi menen baylanisli bolg`an quramali psixik qubilis dese boladi.Balanin` kamal tabiwinda 
qizig`iwdin` a`hmiyeti bala qiziqqan na`rsesin ilaji barinsha teren`rek biliwgeumtiladi ha`m uzaq waqitqa deyin 
qiziqqan na`rsesi menen shug`illaniwdan zerikpeydi.Al bul o`z na`wbetinde balanin` diqqati ha`mdeerki siyaqli 
qa`siyetlerin o`siriwge ha`m bekkemlewge ja`rdem beredi. Mektepke shekemgi jastag`i balalardin` jetekshi 
xizmeti oyin esaplanadi. Baqsha jasindag`i balalardin` oyin xizmetleri mashqalasi a`sirler dawaminda ju`da` 
ko`p ilimpazlardin` diqqatin o`zine qaratip kelmekte.Baqsha jasindag`i balalar o`zlerinin` o`mirimizdin` 
xizmetimizdin` ha`mme ta`replerin jaratiwg`a umtiladi.Balanin` jasi u`lkeyip o`z betinshe ha`reket etiw 
mu`mkinshiligi artqan sayin onin` a`tirapindag`i zat ha`m qublislar boyinsha ko`z qaras ken`eyip baradi. Baqsha 
jasindag`i balalar a`tirapindag`i zatlar du`n`yasin biliw protsesinde sol na`rseler menen tikkeley a`meliy 
baylanista boliwg`a umtiladi. Bul orinda sol na`rse belgili bala biliwge bolg`an qizig`iwshilig`inan a`tiraptag`i 
o`zinin` biletug`in na`rselerimenen emes, u`lkenlerge tiyisli bolg`an o`zinin` ku`shi kelmeytug`in, bilmeytug`in 
na`rseleri menende a`meliy qatnasta boliwg`a ha`reket etedi. misali, bala avtomashina yamasa tromvaydi 
o`ziaydag`isi, atqa minip shawg`isi, ushiwshi bolip samaletta ushqisi ha`m militsioner bolg`isi keledi. Bala 
o`zindegi bunday za`ru`rliklerdin` birewinde haqiyqiy jol menen qandira almaydi. Bul orinda soraw 
tuwiladi.Balalardag`i rawajlanip atirg`an ha`r qiyli mu`ta`jlikleri menen olardin` tar mu`mkinshilikleri 
ortasindag`i qarama qarsiliq qaysi ha`m qanday jol menen sheshiledi. Bul qarama qarsiliq tek g`ana bir xizmet 
arqali yag`niy balanin` oyin xizmeti arqali g`ana sheshiliwi mu`mkin. Buni to`mendegishe ko`rsetiwimizge 
boladi.Birinshiden, balalardin` oyin xizmeti qandayda bir materialliq zatlar islep shig`ariwg`a qaratilg`an xizmeti 
emes sonin` ushin balalardi oying`a iytermelewshi sebep (mativ) kelip shig`atug`in na`tiyje menen emes, al usi 
oyin protsessindegi ha`r qiyli ha`reketlerdin` ma`nisine baylanisli. Ekinshiden bolsa balalar oyin protsessinde o`z 
iqtiyarindag`i na`rselerdi, o`zlerin qiziqtirg`an biraq u`lkenlerge tiyisli bolg`an na`rselerge aylandirip, 
qa`legeninshe erkin xizmette boladi. 
Balalardin` oyin xizmetleri olardin` fizikaliq ha`m psixikaliq ta`repten grafikaliq tu`rde rawajlaniwi ushin birden 
qural. Oyin balalar o`mirinde sonayaq ha`r ta`repleme xizmet onda u`lkenlerge tiyisli bolg`an miynette, tu`rli 
na`rseler haqqinda oylawi, dem aliw ha`m waqti xoshliq protsesslerinin` barlig`i oyin xizmetinde aniq boladi.
Sonni aytip o`tiw lazim oyin tek sirtqi ortaliqtag`i zat ha`m qublislardi biliw qurali g`ana emes, al qudiretli 
ta`rbiya qurali da esaplanadi. Do`retiwshi ha`m syujetlik oyinlarda balalardin` barliq psixikaliq protsessleri 
menen birgelikte olardin`individual qa`siyetlerinde qa`liplesedi. Demek baqshadag`i ta`lim ta`rbiya islerinin` 
tabisi ko`p ta`repten balalardin` oyin xizmetlerin maqsetke muwapiq sho`lkemlestirip biliwge baylanisli. Solay 
etip oyin balalar qiyali ta`repinen jaratilg`an na`rse emes, kerisinshe balalar qiyalinin` o`zi, oyin protsesinde 
ju`zege kelip rawajlanatug`in zat. Soni aytip o`tiw kerek, pa`n texnika rawajlanip atirg`an bizin` ha`zirgi 
da`wirde tan` qaldiratug`in zatlar balalarg`a ha`diyse bolip ko`rinedi. Na`tiyjede olar o`zlerinin` tu`rli oyinlari 
protsesinde qusatpa etip (yag`niy anoliik tu`rde) tu`rli qiyaliy zatlardi oylap tabadilar, (ushar ot, adam mashina, 
so`yleytug`in terek siyaqli) bunnan tisqari balalardin` tu`ri siyaqli zatlardi oylap shig`ariwlari ja`ne sonni 
bildiredi, olar o`zlerinin` ha`r qiyli oyin xizmetlerinde tek a`tirapindag`i bar zatlardi emes al sonin` menen birge 
mu`ta`jliklerinen de ko`rsetedi. Balalardin` oyin xizmetlerinde ha`r tu`rli qiyaliy ha`m a`psanaviy rollerdi 
jaratiwlari adamnin` (sonin` menen birge balalardin`da) sirtqi ortaliqtag`i zat ha`m qublislardi an`lawi passiv 
protsess emes, al aktiv, do`retiwshilik protsesi ekenliginko`rsetedi. Balalar oyin xizmetlerinin` ja`ne bir qa`sieti, 
oyin protsessinde balanin` qilatug`in is ha`reketleri ha`m atqaratug`in rollerinin` ko`bisi uliwma xarakterine iye 
boliwi. Al buni solay tu`siniw kerek, bala o`zinin` ha`r qiyli oyinlarinda tek o`zine tanis bolg`an jalg`iz 
shaferdin`, vrachdin`, militsionerdin`, ta`rbiyashinin`, ushiwshinin` is ha`reketlerin emes al uliwma shaferlardin` 

---

26
ta`rbiyashilardin` vrachlardin` ha`mde ushiwshilardin` is ha`reketlerin ko`rsetedi. A`lbette o`mirlik
ta`jriybeleri ha`m xizmetleri sheklengen kishi jastag`i balalar (bazida kishi topar balalarv da) o`zlerinin` 
oyinlarinda konnert adamlardi ha`m olardin` ha`reketlerin eo`rsetedi. Misali, mamasin, papasin, ajag`asin, 
ta`rbsyashisin ha`m sol siyaqlilardi, orta yamasa u`lken baqsha jasindag`i balalardin` oyinlarinda bolsa bunday
obrazlar uliwma xarakterge iye bola baslaydi. Baqsha jasindag`i balalardin` oyinlari a`tiraptag`i na`rse ha`m 
ha`diyselerdi biliw qurali boliwi menen birge joqari sotsial a`hmiyetke de iye. Basqasha etip aytqanda oyin 
qudiretli ta`rbiya qurali. Balalardin` oyinlari arqali olarda sotsial paydali, yag`niy joqari adamgershilikli
paziyletlerdi ta`rbiyalaw mu`mkin. Egerde biz balalardin` oyin xizmetlerin sirttan baqlasaq, oyin protsessinde 
olardin` barliq jeke qa`siyetleri (kimnin` nege qizig`iwi uqibi erki temmramenti) joqari ko`rinedi. Sonin` ushin 
balalardin` oyin xizmetleri olardi individual tu`rde u`yreniw ushin du`da` qolayli qural esaplanadi. Kishi 
mektepke shekemgi jastag`i balalar a`dette o`zleri jalg`iz oynawdi, predmetli ha`m konstruktorli oyinlar arqali 
bul jastag`i balalar uqipliliqlarin rawajlandiradi. Syujetli rolli oyinlarda balalar tiykarinan o`zleri ha`r ku`ni 
ko`retug`in ha`m baqlaytug`in u`lkenlerdin` is ha`reketlerin ko`rsetedi. 4- 5 jasli balalardin` oyini a`ste 
sekinlik menen sha`ma`a`t formasindag`i qa`siyetlerge iye bolip baradi. Balalardin` indevidual o`zgesheliklerin 
a`sirese olardin` ja`ma`a`t oyinlari arqali baqlaw g`olayli. Bul oyinlarda balalar u`lkenlerdin` tek g`ana 
predmetlerge mu`na`sebetin emes al ko`birek o`z ara mu`na`sebetlerin ko`rsetedi. Sondayaq ja`ma`a`t 
oyinlarinda balalar bir topar adamlardin` quramali o`mirlik xizmetin ko`rsetedi. Bunda mashinist paravozg`a 
ko`mir shig`ariwshi, provodnikler, kontrler, kassir, stantsiya xizmetleri ha`m jolawshilar boladi. Balalardin` 
mine usinday ja`ma`a`t oyinlari artistlerdin` xizmetine usaydi. Sebebi ja`ma`a`t oyinindag`i ha`r bir bala o`z 
rolin jaqsi atqariwg`a umtiliw menen birge oyinnin` uliwma mazmuninda shetke shig`ip ketpeslikke tirisadi. Al 
bul ha`r bir baladan o`zinin` barliq uqibin iske saliwdi talap etedi. Belgili rollerge bo`lingen ja`ma`a`t oyin 
balalardan qatan` nizamlarg`a boysiniwdi ha`m ayrim waziypalardi jeterli da`rejede atqariwdi talap etedi. Sonin` 
ushin balalardin` bunday ja`ma`a`t oyinlari psixologiyaliq ta`repten u`lken a`hmiyetke iye. Sebebi bunday 
oyinlar balalarda erikti xosh peyillikti oyin nizamlarina, ta`rtibine boysiniw ha`m usi siyaqli basqada unamli 
qa`siyetlerdi ta`rbiyalawdi ha`m rawajlandiradi. U`lken baqsha jasinda syujetli rolli oyinlar bolsa endi o`z 
temasinin` baylig`i ha`m ha`r qiylilig`i menen pariqlanadi. Bul oyinlar protsessinde balalardin` liderlik 
qa`siyetleri ju`zege kele baslaydi. Bul oyinlar protsessinde balalardin` liderlik qa`siyetleri ju`zege kele baslaydi, 
olarda sho`lkemlestiriwshilik ko`nlikpe ha`m uqiplari rawajlana baslaydi