Jaylawlardan aqíLǴa say paydalaníw I. Kirisiw II. TiykarǵÍ BÓlim

JAYLAWLARDAN AQÍLǴA SAY PAYDALANÍW
I.KIRISIW
II.TIYKARǴÍ BÓLIM
2.1.Tábiyǵíy jaylawlardí jaqsílaw.jaylawlardi ústirtin jaqsılaw.
2.2. Jaylawlardıń túp tiykarınan jaqsılaw.
2.3.Jaylawlardan aqılana paydalanıw
III.Juwmaqlaw
Paydalanǵan ádebiyatlar

J
aylawlar - sharwa malları ushın azıq bolǵan ósimliklerdiń tábiy oramına iye jerler bolıp tabıladı.Ózbekstan Respublikasınıń Jaylawlar haqqında nızamıda tastıyqlanǵan bolıp bul Nızamshılıq palatası tárepinen 2019 -jıl 2-aprelde qabıl etilgen Senat tárepinen 2019 -jıl 3-mayda maqullangan.

Jaylawlar ulıwma milliy baylıq bolıp, mámleket tárepinen qorǵaladı.

Jaylawlar shóldegi, yarım shóldegi, taw aldındaǵı, tawdaǵi hám tegisliktegi, suw menen támiyinlengen hám de suw menen támiyinlenbegen jaylawlarǵa ajratıladı.
Tawdaǵi jaylawlar máwsimiy bolıp, olardan jıldıń tek arnawlı bir waqtında paydalanıladı.Ot-shóplik ósimliklerdiń azıqlıq bahası olardıń toyımlılıǵı, sińiwsheńligi hám haywanlar tárepinen jeliniwsheńligi menen belgilenedi.Ósimliklerdiń ximiyalıq quramı hám toyımlılıǵına qarap bahalaw. Ot-shóplik ósimliklerdiń toyımlılıǵı olardıń ximiyalıq quramı hám sińiwsheńligine baylanıslı boladı. Ósimlik quramına kiriwshi ximiyalıq birikpelerdiń tiykarǵı bólimin suw iyeleydi. Eger ósimliktiń japıraqları, jas paxalı, gúlleri, miywesi, tamırları keptirilip qurǵatılsa, olardıń salmaǵı 80-90% puwlanıp shıǵıp ketken suw esabınan joq boladı, qalǵan 10-20% qurǵaq qaldıq qaladı hám bunı ósimlik qurǵaq zatı dep júritiledi.Ósimliklerdiń qurǵaq zatı kúydirilgende kúl qaladı, ol organikalıq emes (mineral yamasa kul) zatlarınan ibarat boladı.
Ósimlik kúydirilgende janıp ketetuǵın tiykarǵı bólimi orga­nikalıq zatlar dep ataladı. Ósimliklerdiń qurǵaq zatınıń organikalıq bólimi azotlı hám azotsız birikpelerden ibarat boladı. Azotlı birikpelerdiń ulıwma muǵdarı shiyki protein dep ataladi. Bul ot-shóplerdiń azıqlıq toyımlılıǵınıń tiykarǵı kórsetkishlerinen biri esaplanadı. Shiyki protein quramına beloklar kiredi. Beloklar eń toyımlı azıqlıq esaplanıp, olardıń ornın basqa organikalıq zatlar basa almaydı. Bunnan tısqarı, shiyki protein quramında amidler dep atalatuǵın beloksız azotlı birikpeler bolıp, olarǵa aminokislotalar, nitratlar, ammiak duzları hám basqalar kiredi.Protein hár qıylı azıqlarda hár qıylı muǵdarda boladı. Máselen, jaylaw pisheninde 8-12%, ǵálle tárizlilerdiń pisheninde ortasha 10%, sebarga pisheninde 12-16%, esparcet pisheninde 14%, jońıshqa pisheninde 15%. Ósimlik quramındaǵı protein muǵdarı, tiykarınan onıń rawajlanıw fazasına baylanıslı boladı hám onıń eń kóp muǵdarı jas, endi ǵana kógergen dáwirine tuwra keledi.
Ósimliktiń ximiyalıq quramı hám paydalılıǵına hawa rayı sharayatları (temperatura, jaqtılıq, suw menen támiyinlengenlik) tásir kórsetedi. Jaz dawamında temperatura joqarı bolıwı tek shópler ónimin kemeytirip ǵana qalmay, olardıń azıqlıq bahasın da páseyttiredi. Bunday sharayatta ósimlikte paxal úlesi artıp, japıraq úlesi kemeyedi, yaǵnıy kletchatka kóbeyedi. Jaqsı jaqtılıq sharayatında ósken ósimlikte vitaminler kóp boladı. Shópler suw menen jeterli támiyinlengende qurǵaqshılıq sharayatındaǵıǵa salıstırǵanda toyımlı azıq beredi.
Ósimliktiń japıraqları hám paxalı toyımlılıq tárepinen parıqlanadı. Japıraqlarda paxalǵa salıstırganda protein 2-4 márte, fosfor hám karotin 1,5-2 márte kóp boladı. Japıraqlar ósimliktiń eń toyımlı bólimi esaplanadı.
Azıqlardıń ulıwma toyımlılıǵı. Xojalıqlarda azıqlar ulıwma toyımlılıǵınıń ólshew birligi shártli azıq birligi esaplanadı. Azıq birliginiń standartı sıpatında bir kilogramm sulı yamasa 0,6 kg kraxmaldıń toyımlılıǵı qabıl etilgen. Haywanlar durıs baǵılǵanda hám azıq quramında jeterli (1 azıq birliginde 105-120 g) sińimli belok bolǵanda 1 kg sút alıw ushın bir azıq birligi, 1 kg semirtiriw ushın -4,5-5 azıq birligi kerek boladı.Azıqta belok jetispewshiligi onıń artıqsha sarıplanıwına sebep boladı. Sonıń ushın haywanlarǵa azıqlar beriw muǵdarların belgilewde azıqlar quramındaǵı protein de itibarǵa alınıwı zárúr.
Bunda:Azıqlardıń sińimli bolıwı haywan organizminiń azıqtı ózlestiriwiniń kórsetkishi boladı. Ádette, jelingen azıq haywanlardıń awqat sińiwi jolında ózlestiriletuǵın quralına aylanadı.Awqattı sińdiriw azıqtaǵı organikalıq zat quramına baylanıslı boladı. Ósimlikler quramındaǵı belok, qant, kraxmal, maylar 70-80% hám onnanda artıq sińedi. Kletchatka jamanıraq sińedi. Azıqtaǵı kletchatkanıń hár bir procentke artıwı qara mallarda sińiwsheńligi 0,88%, shóplerde 1,26%, shoshqalarda 1,68% kemeyttiredi. Biraq haywanlardıń awqat sińdiriwshi sistemasınıń bir muǵdarda xızmet kórsetiwi ushın azıq quramında belgili muǵdarda kletchatka bolıwı kerek. Sıyırlar ushın bul muǵdar 22-23% esaplanadı.Haywanlar, ádette, ósimlik qurǵaq zatınıń 60-70% tin sińdiredi, bul kórsetkish jaqsı sińdiriwshi ósimliklerde 75-85%, jaman sińdiriwshilerde 55-65% bolıwı múmkin. Ósimlik azıq zatlarınıń sińiwi ósimliklerdiń jasına baylanıslı. Eń joqarı sińiwsheńlik ósimliktiń pashalaw fazasında (belok hám AEM - 70-90%, may hám kletchatka -60-70%) boladı. Bul kórsetkishler gúllew fazasında pashalawǵa salıstırganda-10-15%, miywelewde-15-20%, keptirilgende 30-40% ke kemeyedi.
Jeliniwsheńlik. Ósimliklerdiń azıqlıq sapasına baha beriwde, olardıń haywanlar tárepinen jeliniwi áhmiyetli faktor esaplanadı. Bul faktordıń áhmiyeti, ásirese, azıqlıq bahası kem úyrenilgen ósimlikler ushın úlken. Eger haywan jaqsı bolsa hám bunıń menen onıń ónimdarlıǵı arca, bul ósimliktiń azıqlıq bahası jaqsı ekenligin kórsetedi.Túrli ósimliklerdi haywanlar hár qıylı ishtey menen jeydi.
Jaylawlarda bolsa jeliniwsheńlik koefficientin anıqlaw ushın dáslep mallarǵa beriletuǵın ósimliktiń paydadalılıǵı anıqlanıp, keyin haywanlarǵa jediriledi, sońınan jelinbey qalǵan qaldıq anıqlanıp alıp taslanadı hám ortadaǵı parıq jeliniwsheńlik koefficientin yamasa jaylaw azıǵınan paydalanıw koefficientin kórsetedi.