Jaylawlardan aqíLǴa say paydalaníw I. Kirisiw II. TiykarǵÍ BÓlim

Jaylawlardan aqılana paydalanıw Jaylaw kók shóbinde keptirilgen jemge salıstırganda protein, may, mineral duzlar 1,5-2 márte, V, S, D vitaminleri 10 márte kóbirek hám haywan organizmi ózlestirmeytuǵın ballast zatlar keptirilgenge salıstırǵanda kemirek boladı. Sonday-aq, jaylaw kók shóbi keptirilgen jemge salıstırganda 15-25 procent jaqsıraq sińedi. Sonıń ushın, ádette jaylaw shóbiniń sińiwi 70-75 procent bolsa, jaqsı pishendiki 55 procentten artpaydı.
Haywanlar jaylawda erkin otlatılǵanda, salamatlıǵı jaqsılanadı, keselleniwler azayadı, yaǵnıy bul keselliklerdiń aldın alıw ilajlarınıń biri bolıp esaplanadı. Jaylawda haywanlar azıq racionın muǵdar hám sapa tárepinen ózleri basqaradı.Jaylawda haywanlardı baǵıw sharayatları jaqsılanǵanlıǵı sebepli, olar ózleriniń ishki genetikalıq imkaniyatların kórsetedi, yaǵnıy hár bir haywan joqarı ónim hám salamat násil beredi.
Ekonomikalıq jaqtan da jaylaw shóbi arzan azıq esaplanadı, sebebi orıw, tasıw, malxananı qıydan tazalaw kemeyedi. Jaylawda haywanlardı otlatıw ósimlik qaplamına belgili dárejede keri tásir kórsetedi, álbette, ósimliklerdiń basqılanıwı, shóplerdiń julınıwı hám basqalar nátiyjesi ósimliklerge zıyan keltiredi. Bunnan tısqarı, haywanlardı otlatıw topıraqqa tásir kórsetip, onıń fizikalıq qásiyetleri, suw-hawa, azıq rejimi hám basqalardı ózgertedi.
Haywanlardı otlatıw aqıbetinde ósimlik túrleri ózgeredi hám ádette, qolaysız sharayatlarǵa shıdamlı yamasa beyimlesip bilgen ósimlik túrleri ǵana saqlanıp qaladı. Jaylawlardan belgili bir tártipke ámel etpesten qáte paydalanıw aqıbetinde toyımlılıq bahası bir qansha joqarı bolǵan túrlerdiń ornına pás bahalı ósimliklerdiń kóbeyiwi, ulıwma ónim hám onıń sapası kemeyiwine alıp keledi.
Haywanlar otlatıwdıń otlaqqa bunday keri tásirlerin kemeyttiriw yamasa joq etiw zárúr. Haywanlardı otlatıwdı durıs shólkemlestiriw jaylawlarda pás boylı ǵállesıyaqlılardan-otlaq qońır bası, betaga, sobıqlılardan-aq sebarga, sarı betagaǵa uqsas shópler otlaqta jaqsıraq kóbeyedi. Iri,qattı paxallı, haywanlar jaman jeytuǵın shópler kemeyedi.
Otlaqtaǵı ósimlikler haywanlar otlatılǵannan keyin tezirek ósiw qábiletine iye bolsa, pútkil jaylaw dáwirinde bir qıylı muǵdarda kók azıq alıw imkaniyatı boladı. Bul jaylaw ónimdarlıǵın uzaq múddet uslap turıwdıń shárti esaplanadı. Bunday qásiyetlerge pás boylı ǵállesıyaqlı shópler iye, olar otlaqtaǵı ósimliklerdiń kópshiligin iyelegende jaylawdan turaqlı túrde joqarı kók shóp alıw múmkin boladı.
Haywanlardı jaylawda waqtınsha otlatpaslıq topıraqta qatqalaq payda bolıwına, nátiyjede ósimliklerdiń ósiw, rawajlanıw jaǵdayları-nıń jamanlasıwına alıp keledi. Haywanlardı otlatıw, ásirese shól zonasında shóplerdiń tuqımlardan kóbeyiwine sebep boladı, sebebi haywanlar pisken tuxımlardı tógedi hám ayaqları menen basıp topıraqqa kómiliwin támiyinleydi.Haywanlardı turaqlı otlatıwda qatqalaq jumsaydı, topıraqta hawa almasılıp eger haywanlar otlatılmasa, tógilgen tuxımlardı quslar, shirkeyler hám kemiriwshiler joq qıladı. Sonday-aq, eger otlaqta haywanlar artıqsha otlatılsa, ásirese, shóllerde haywanlardıń tuyaqları topıraqtı maydalap, kóshpe qumlar payda bolıwı hám jaylaw jaramsız jaǵdayǵa keliwine jaǵday jaratıwı múmkin.
Joqarıdaǵılarǵa tiykarlanıp, jaylawlardan aqılǵa muwapıq paydalanılǵanda, haywanlardı baǵıw nátiyjesinde otlaqta kóbirek ónim beretuǵın shópler kóbeyedi, otlaq jabayı ósimliklerden tazalanadı, topıraq túrli mikroorganizmler menen bayıydı, sebebi haywanlar jaylawda kóplep qıy hám suyıq shıǵındı qaldıradı, bular otlaq ónimin kóbeytirip, onnan uzaǵıraq múddet paydalanıw imkaniyatın jaratadı.
Jaylawlardan aqılǵa muwapıq paydalanıw olardan joqarı ónim alıw ushın sharayatlar jaratıw, otlaqtaǵı azıqlıq bahası joqarı shóplerdiń uzaq múddet jasawın támiyinlew, jaylaw shóbi menen kóbirek haywanlardı támiyinlew hám kóbirek sharwashılıq ónimlerin alıw imkanın beredi.Buǵan erisiwde jaylaw ósimliklerinde zapas azıq zatlarınıń toplanıwı hám sarıplanıwı, shóplerdiń ósiw hám rawajlanıw biologiyası, shóplerdiń ósiwiniń máwsimlik ózgeriwi, jaylawǵa dem beriw dáwiri hám basqalardıń áhmiyeti oǵada úlken.
Jaylawdan paydalanıwda otlatıw múddetleri, biyikligi hám sanı áhmiyetli esaplanadı.
1. Jaylawlarda erkin halda boqilgan sharwa mallarınıń jemisdorligi turaqlı halda boqilgan mallar jemisdorliga salıstırǵanda 20 -25 % joqarı baladı.
2. Ónimdiń ózine túser bahası 30 -40 % ga azayadı.
3. Sharwa mallarınıń jaylawlarda bagıw 180-280 kunni shólkemlestirgenligi ushın bul dáwirde o 'tni o 'rish, tasıw, mallarǵa tarqatıw, nushxo'rd hám tezek tazalaw, suwǵarıw jumısların o 'tkazish talap etińmeydi.
4. Sawın siyirlarda ushraytuǵın «Mastit» keselligi jaylawlarda boqilgan mallarda uchramaydi.
5. Sharwa mallarınıń nasli jaqsılanıp baradı (100 bas siyirdan 95- 98 bas sogiom baspaq alınadı ).
6. Gósh, sút, jún hám teri ónimleriniń sapası keskin jaqsılanadı.
7. Jaylawlarda boqilgan sharwa malları vitaminli kók azıq menen uzaq múddet támiyinlengen baladı. Jaylaw ósimlikleriniń ekologiyalıq-meliorativ áhmiyeti
1. Jaylawlarda efemer, efemeroid, yarım puta hám putalardıń birgelikte bar ekenligi topıraqtıń samal hám suw erroziyasınan qorǵaw etedi.
Sonıń menen birge, qumko'ch jumısıni, tuproqni uchirib shań - tozań bolıwınıń aldın alıp, atmosfera hawasın pataslanıwın jónge salıw etedi.
2. Atmosfera jawınların jerge ólpeń sińiwin ta 'minlab, topıraqta ıǵallıq rezervin payda etedi jáne onı fizikalıq bugianishdan saqlaydı.
Sizot suwi jer maydanına jaqın jaylasqan jerlerde ko 'p jıllıq o 'tlar, putalar hám terekler biologiyalıq salma wazıypasın atqarıp, topıraqta júz boladigan shorlanıw hám batpaqlanıw procesin azaytadı.
JAYLAWLARDÍŃ TÁBIIY SHARAYÍTLARÍ
Oraylıq Aziya hám sonday-aq, Ózbekistan Respublikasınıń aymaǵı jer maydanınıń «jatıq» baǵdarı boyınsha sahra regionında jaylasqan (tundra, toǵay, shól, sahra regionları boyınsha alınǵanda).
Sahra regioninde jer maydanına jer maydanınıń ıssı, q urg'oqchil regionları kiredi. Bul regiondıń ıqlımı keskin kontenental - jazı ıssı, qishi suwıq, jawın muǵdarı 70-300 mm ge shekem baradı.
Puwlanıw bolsa júdá joqarı 1500-2000 mm, paydalı temperatura jıyındısı 3500-
4500° S ge shekem boladı. Sol region ishinde kóp tábiy sharayatları menen tupten parıq etetuǵın tik kishi regionlar da bar. Bul regionlar jer júziniń oyıq bóleginen bálent tawlılar tárep baǵdarı boyınsha bólinedi:
Meliorativ regionlar
1. Taw regioni.
2. Bálent jerler regioni.
3. Tegislik regioni.
4. Jaǵa regioni.
Ózbekistan Mámleket jer proektlestiriw institutı jaylawlami tómendegi gruppalarǵa bolıwdı usınıs etken:
1. Taw1ı - taw hám bálent tog1 jaylawları.
2. Bálent jerler - taw aldı ádirler, bálent hám tómen ádirler.
3. Shól (tegislik) - qum shól, gipslı ǵarrılar, sorlaq choilar hám bálent shól.
4. T o 'qaylar (jaǵa ) - dárya jaǵaları.
Ekenin aytıw kerek, Ózbekistan tawları Orta Aziyadaǵı Tyan-Shan hám Oloy taw dizbelerinig dawamı bolıp tabıladı.
Tyan-Shan dizbesine Qorajon taw, Ugam, Pskom, Sandalash, Chotqol hám Qurama tawları kiredi, olar o 'rtacha teńiz júzesinen bálentligi 2500- 3000 m.
Oloy dizbelerine Turkiston, Zarafshon hám Hisor tawları kiredi.
Turkiston taw dizbesi Ferǵana oypatlıqsındaǵı Kókirekiw, Chumqor hám Morguzar tawların hám de Nurota (Gubdantog', Oqtog', Qarataw) tawların óz ishine aladı. Turkiston taw dizbeleriniń bálentligi teńiz júzesinen 3000-4000 m biyiklikte bolıp tabıladı.
Zarafshon taw dizbesine Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin tawları kiredi, olardıń teńiz júzesinen bálentligi 800-1200 m bolıp tabıladı.
Hisor taw dizbesi qubla -kúnbatıs tárepden Hazrati Sultan, Jalǵız - baǵ, G'uzor, Boysun, Ko'hitang, Surxontog' hám Babatog1 dizbelerinen shólkemlesken. Bul togiarnıń teńiz júzesinen bálentligi 2000-3700 m.
Joqarıda keltirilgen taw dizbeleri respublikamız batısına barǵan sayın tómenlep, ádirler hám tegislikler menen qosıladı. Barlıq taw dizbeleriniń qo'yi bólimleri ádirlerden, ádirlerdiń tómen bólimleri bolsa tegisliklerden ibarat boladi.
Respublikamiznıń tegislik aymaǵına Farǵona, Chirchiq, Ahangaran, Xatkerchoi, Zarafshon, Qashqadárya, Surxondaryo wazisleri, Amudarya deltasi, Qoraqum, Qızılqum, Ústúrt, Nurota, Qarnob hám basqa tegislikler kiredi.
Joqarıda k o 'rsatilgan regionlar sharwashılıq ushın tiykarǵı azıq dáregi bolǵan tábiy jaylawlar bolıp tabıladı. Ózbekistan Respublikası aymaǵında taw jaylawları 1459 mıń ga, bálent jerler jaylawları 17 min ga, tegislik jaylawları bolsa 20 mıń gektardan aslam. Bul tábiy jaylawlar bir-birinen ıqlım, gidrologik, relyef, ósimlikler oramı vegetatsiya dáwiri hám jaylaw dáwirdiń dawam etiw waqti menen parıq etedi.
3. 1. Tábiy jaylawlardı maydan melioratsiya qılıw jolları tábiy jaylaw hám pishenzorlarni meliorativ jaǵdayın jaqsılawdan maqset sharwa malların mol azıq penen táminlewde tábiy ósimliklerdiń ósiwi, rawajlanıwı hám sapalı mol ónim alıwı ushın ortasha sharayat jaratıp barıw bolıp tabıladı.
Tábiy jaylaw pishenzorlarni melioratsiya qılıw 2 gruppa ilajlar quramın óz ishine aldı.
1. Tábiy jaylaw hám pishenzorlarni maydan jaqsılaw ilajları.
2. Tábiy jaylaw hám pishenzorlarni tupten jaqsılaw ilajları.
Maydan jaqsılaw ilajları jaylaw hám pishenzorlarni ámeldegi, yaǵnıy paydalanıw dawamında olardıń ayırımları ózlestirilip barıladı. Bunda úlken ǵárejet hám uzaq múddet talap etiletuǵın ilajlar ótkerilmaydi, kerisinshe, tez nátiyje beretuǵın ilajlar ámelge asıriladı.
Tupten jaqsılaw ilajlarında bolsa tábiy jaylaw hám pishenzorlarni tupten melioratsiya etiledi, yaǵnıy olarda kútá úlken kólemde arnawlı joybar tiykarında qatar meliorativ ilajlar 0'tkaziladi.
Jaylawlardı maydan jaqsılaw ilajları tómendegilerden ibarat :
1. Materiallıq texnikalıq ilajları.
2. Topıraqta ıǵallıqtı saqlaw ilajları.
3. Agrotexnikalıq ilajlar.
3. 1. 1. Materiallıq texnikalıq ilajları
Materiallıq texnikalıq ilajlarda tábiy jaylaw hám pishenzorlar quramında ósiwshi sharwa mallar tárepinen tutınıw bolmaytuǵın putalar hám yarım putalardan qurılǵan terek hám shaqlardan, tastıń úlken bir bólegi taslardan, túrli sanaat hám materiallıq shıǵındılardan tazalaw jumısları ámelge asıriladı. Olar sharwa malların bagıwda pishenzorlarni o'tlami orıp alıwǵa ırkinish beredi.
Jaylawlardı putalardan tazalaw.
Shova malları tárepinen tutınıw etińbeytuǵın putalardan tazalaw zárúrli áhmiyetke iye.
Putalar gruppaına túbir bo'g'zidagi poya diametri 6 sm ge shekem, boyı bolsa 3 m bolǵan ósimlikler kiredi.
Jaylawlarda putalardıń qalıńlıǵı 4 gruppaǵa boiinadi:
1) júdá kem 10 procentkeshe maydandı iyelegen;
2) kem 10 -30 procent;
3) ortasha 30 -60 procent;
4) qalıń 60 procent.
Jaylawlarda jabayı sho'plerdiń tarqalıwı.
Jaylaw hám pishenzorlarni putalıqlardan tazalaw jumısları birinshi náwbette, tegis hám kishi qıyalı jerlerde ámelge asırılıwı kerek.
25-30°C erroziyaǵa beyim jerlerde putalardı kesiw qadaǵan etiledi, eger kesiw zárúrshiligi payda bolıwǵan b o isa, ol halda putalıqlar polosalar boyınsha tazalanadı. Bunda polosalar keńligi aralıqlar bolsa 60 -80 m boiadi.
Jaylawlar putalıqlardan tazalaw jumısları 3 usılda ámelge asıriladı :
1. Qol quralları járdeminde tazalaw.
2. Arnawlı texnikaler menen tazalaw.
3. Ximiyalıq usıllar menen tazalaw.
Ózbekistannıń barlıq regionlarındaǵı jaylawlardıń topraqları tábiiy azot, fosfor hám kaliy elementları hám de gumus menen jetkiliklishe táminlenbegen. Sol sebepli jaylawlardı mineral hám organikalıq tóginler menen azıqlantırıw unamlı nátiyje beredi.
Jaylaw o 'tlarini minerai hám organikalıq tóginlar menen azıqlantırıw
Jaylaw hám pishenzorlarga azotli o 'g 'itlardan ammiak eritpesi, alyuminiy sulfat, fosforlı tóginlerden superfosfat, kaliyli tóginlerden bolsa, kaliy xlorid beriw múmkin.
Minerai tóginler beriw normaları jaylawdıń teńiz júzesinen biyikligine tábiy ıǵallıq penen dán táminleniw dárejesine orınnıń relyefine o 'simliklaming quramına hám jaylawlardan paydalanıw usıllarına baylanıslı boladı. Ósimliklerdiń mineral tóginleri boyınsha talabı tiyisli regionında taw regionı barǵan sayın, yaǵnıy teńiz júzesinen bálentligi basqa tárepke azayıp baradı.
Mineral tóginler tábiy ıǵallıq penen kem dán táminlengen orınnıń qiyalıǵı 100 den úlken bolǵan qubla hám arqa janbawırlarda, kishi qıyalıq hám tegis jerlerge salıstırǵanda joqarı nátiyje beredi.
Jaylaw hám pishenzarlarda sharwa malları jemeytuǵın yamasa az paydalanatuǵın kóplegen ot túrleri ushraydı.
Bunday o 't túrleri biygana uwlı zatlı hám zıyanlı túrlerge boiinadi. Jabayı shópler jaylaw hám pishenzarlarda ósiwshi joqarı sapalı azıq bolıp, kók hám qurǵaqlay halda mal ónim beretuǵın ot túrlerin siqib, olardı ósiw hám rawajlanıwına unamsız tásir kó'rsetedi (ıǵallıq, azıq, jaqtılıq hám taǵı basqalarǵa serik boladı). Sheńgelli putalar, terekler, mıyıqlar, parazit biygana o 'tlar, sonıń menen birge, ayırım jabayı shópler júdá kelta boylı bolıp, olardı haywanlar paydalana almaydı yamasa olardıń ósiw dáwiri júdá qısqa jaylawǵa sharwanı alıp shıǵıw dáwirine qurıp qaladı. Sonday ot bar, olar jaylawda to'yimli azıqlı o 'tlar quramına kiredi (qaq, takasoqol, ziyre xoncho'p hám taǵı basqa ), lekin pishen ushın o'rib alınǵanda olar júdá kem qurǵaqlay massa beredi hám olar shashılıp ketedi, sol sebepli bunday o 'tlarni pishenzorlarda kóbeyip ketiwine yo'1 qoymaw kerek.
Sharwa malları sapasın buzatuǵın hám sharwa mallarında túrli kesellikler keltirip shıǵaratuǵın otlarǵa záhárli ot dep ataladı. Bunday otlar sortlarına aqqoray, ádıraspan, kempirshopan, durman, dástarbosh, gorchica, agixtiya, sasiqalf, sarımsaq piyaz, molachay, ashshı shuvoq osimliklar kiredi.
Sharwa mallarınıń jaylawlarda erkin otlawına erkinlik beretuǵın hám terisi hámde júnine jabıwatuǵın otga zıyanlı o 'simliklar dep ataladı.
Bunday otlarǵa qiltiq, jabayı arpa, isfara, uchma, avrenshum, tuyaqorın, qoytikan, túkli sıyaqlılar kiredi.
Jaylawlardan aqılǵa say paydalanıw, olardı saqlaw hám tákirar kóbeytiw maqsetinde “Ózdaverloyiha” mámleket ilimiy proektlestiriw institutı jaylawlarda geobotanik izertlewler júrgizedi hám xatlawdan ótkeredi, sonıń menen birge sharwa malların otlatiwdıń eń kóp jol qoyılatuǵın paydalanıw normaların belgileydi. Bul ilajlar institut tárepinen tastıyıqlanatuǵın rejege muwapıq hár 5 jılda bir ret ámelge asıriladı.
Ámelge asırılǵan jumıslar nátiyjelerine kóre jaylawlar almasınıwınıń kalendar -jobası bir neshe jılǵa islep shıǵıladı. Oǵan jaylawlardan paydalanıw sıyaqlı olardı kútimlew ilajlarıda kiritiledi. Sharwa malların otlatıw norması hújjette keltirilgen arnawlı formula boyınsha esaplanadı.
Kalendar -joba hám jaylawlarda sharwa malların otlatıwdıń normaları rayon (qala ) hákimi tárepinen tastıyıqlanadı hám kartografikalıq materiallardı qosımsha etken halda tiyisli jaylawdan paydalanıwshılarǵa usınıs etiledi. Olar jaylawlarda sharwa malların baǵatuǵın hám nızamda qadaǵan etpegen basqa maqsetlerde (pishen orıw, dárilik ósimliklerdi jıynaw, jaylawlardı qayta tiklew maqsetinde tuqım jıynaw, jaylaw ósimliklerin egiw, jaylaw infrastrukturasın jaratıw) paydalanatuǵın yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar bolıwı múmkin.
Jaylawlar jergilikli húkimetler tárepinen turaqlı iyelik etiwge, ijaraǵa yamasa waqtınshalıq paydalanıwǵa ajratıladı.

Paydalanılǵan ádebiyatlar.

1. Atabayeva X.N. va boshqalar. Yem-xashak yetishtirish. O'quv qo'llanma. Т.: ToshDAU “Tahririyat-nashriyot” bo’limi, 2013. - 166 b.

2.Mirzayev O.- Yem-xashak yetishtirish. Darslik. Т.: Yangi nashr, 2014. 384 b.
3.Мирзаев О.Ф.,Худойбердиев T.C.- Ем-хашак етиштириш.Андижон нашриёти.2003. - 260 б.
Internet saytları.
WWW.Ziyonet.uz
WWW.Lex.uz
WWW.arxiv.uz