Jaylawlardan aqíLǴa say paydalaníw I. Kirisiw II. TiykarǵÍ BÓlim

Jaylawlardıń túp tiykarınan jaqsılaw. Jaylawlardı tu’p tiykarınan jaqsılawda tábiyiy shópzar joq etiledi, jaylaw tazalanadı (putalardan ósimlik qaldıqlarınan, taslardan), tegislenedi hám jaylaw maydanı bir neshe atızlarǵa bólinip gezekpe gezek agrotexnikalıq jumısları alıp barılıp, taza shópzar jaratıladı. Azıqlıq maydanlarınıń hasıldarlılıǵın asırıwdıń eń isenimli jolı egililetuǴın pishenzar hám jaylawlardı payda etiw, yaǵnıy olardı túp tiykarınan jaqsılaw bolıp esaplanadı. Azıqlıq maydanların túp tiykarınan jaqsılaw degende, eski otlaqtı buzıp, topıraqqa islew berip, ornına jańadan otlaq jerlerdi payda etiw túsiniledi. Jaylawlardan kóp jıllar dawamında paydalanıladı, sonıń ushın ósimlik túrleri durıs saylanıp, tuxım egiw múddeti hám usılları da egin túrine qarap anıqlanıwı kerek. Eginler túri saylanǵanda aldın usı tábiyiy shárayatta ósetuǵın ósimlikler túri tańlanadı. Diyxanshılıqta egiletuǵın mádeniy kóp jıllıq shópler de qosılıwı múmkin.
Jaylawdı túp tiykarınan jaqsılaw tábiyǵıy azıq maydanlarında ústirtin tárbiyalaw is-ilajları jaqsı nátiyje bermeytuǵın maydan­larda ótkeriliwi maqsetke muwapıq boladı.
Shól hám oylı-bálentlikler sharayatında payda etiletuǵın jaylawlar kóp jıllar dawamında paydalanıwǵa mólsherlengen boladı. Bir jıllıq pishenzar hám jaylawlardan, ádette, bir vegetaciya dáwiri dawamında paydalanıladı, yaǵnıy bir jıllıq shópler (júweri, sudan shóbi) egiledi hám bul qıyalıq, shorlı jerlerdi ózlestiriwde júdá jaqsı boladı. Kóp jıllıq otlaqlar payda etiw ushın uzaq múddet ónim bere alatuǵın kóp jıllıq shópler egiledi.
Egilgen pishenzar hám jaylawlar paydalanıw usılına qarap pishenzar, jaylaw hám pishenzar-jaylawlarǵa ajıratıladı. Oraylıq Aziyada suwǵarılatuǵın maydanlarda pishenzar hám jaylawlar payda etiw ushın jońıshqa, qızıl sebarga, esparcet, aq sebarga, kóp orımlı mas­tak, aksoxta, jaylaw mastagi, ajırıq bas (betaga), suw biydayıǵı sıyaqlı shópler egiledi. Bulardan basqa, belgili sharayatta joqarı ónim bere alatuǵın toyımlılıq bahası joqarı, usı sharayatta jabayı halda ósetuǵın shóplerdiń tuxımların da egiw múmkin.
Sharwashılıq ot-shóp bazasın bekkemlewde egilgen pishen­zar hám jaylawlar óz aldına áhmiyetke iye, sebebi olar tábiyǵıy otlaqlarǵa salıstırganda bir qansha joqarı hám toyımlı azıq beredi. Olardıń pisheniniń hasıldarlıǵı gektar maydanınan topıraq, hawa rayı sharayatları, suw hám tóginler menen támiyinleniwine qarap 5-12 ton­na hám onnanda artıq bolıwı múmkin, máselen, Ózbekstandaǵı sharwashılıq ilimiy izertlew institutında sawın sıyırlar suwǵarılatuǵın mádeniy sobıqlı-ǵállesıyaqlı shópler egilgen jaylawlarda baǵılǵanda sút 24 procentke kóbeygen hám súttiń ózine túser bahası 10 procentke kemeygen.
Shóp aralaspalarınıń áhmiyeti. Ádette, shóp aralaspaları egilgende olar taza jaǵdayda egilgendegige salıstırǴanda hár gektar maydannan ortasha 14,4 procent, kóbinese, 25 procent hám onnanda artıq pishen hasılın beredi.
Suwǵarılatuǵın sharayatta da olar joqarı ónim beredi, biraq bunday sharayatta taza halında, aralaspa etpey egilgendede joqarı ónim beredi, bul, ásirese topıraqtı azot penen bayıtıw hám haywanlardı sapalı azıq penen baǵıw maqsetinde sobıqlı shóplerdi egiw menen baylanıslı. Ǵállesıyaqlılar taza halında qıyalıqlarǵa egiledi.
Sobıqlı-ǵállesıyaqlı shóplerdiń aralaspalarınıń azıqlıq bahası bir qansha joqarı, buǵan sebep sobıqlı shópler belokqa bay hám olardıń kópshiligi toyımlılıǵı jaǵınan ǵállesıyaqlılardan joqarı turadı, hátte sobıqlılar menen aralastırıp egilgen ǵállesıyaqlılardıńda taza halında egilgendegige salıstırǴanda proteini bir qansha kóp boladı.
Shóp aralaspalarınıń azıqlıq bahasınıń joqarı bolıwınıń jáne bir sebebi olardıń jeliniwsheńliginiń joqarı bolıwı esaplanadı.Shóp aralaspaları egilgen maydanlardan turaqlı joqarı ónim alıwdıń tiykarǵı sebepleri olardıń qolaysız sharayatlarǵa hám jabayı ósimliklerge bir qansha shıdamlılıǵı bolıp esaplanadı. Ádette, ǵállesıyaqlılar hám sobıqlılar taza halında egilgende, olar aralas­tırıp egilgendegige salıstırǵanda kóbirek jabayı shópler arasında qaladı.Jánede soǵan itibar qaratıwımız kerek, sobıqlı-ǵállesıyaqlılar aralastırılıp egilgen jaǵdayda atızdaǵı sobıqlılar siyreklesip kece, olardıń maydanınıń kópshilik bólimin hár qıylı qolaysız sharayatlarǵa shıdamlı hám uzaǵıraq jasawshı ǵállesıyaqlılar iyeleydi. Sonday-aq, sobıqlı hám ǵállesıyaqlı shóplerdiń ósiw hám rawajlanıwı birdey bolmaydı, nátiyjede olar birge egilgende hár bir shóp túriniń topıraqtaǵı azıqlıq zatlar hám suwdan paydalanıwı ushın qolaylıraq sharayat jaratıladı, bul joqarı ónimdi támiyinleydi hám orılǵannan keyin yamasa mallarǵa jegizilgennen keyin, shóplerdiń jaqsıraq ósiwi ushın sharayat jaratadı. Sobıqlı-ǵállesıyaqlı shóp aralaspaları olar taza halında egilgendegige salıstırganda topıraq ónimdarlıǵın birqansha arttıradı, sebebi olar topıraq strukturasınıń bekkem, danadar bolıw processin tezletedi. Shóp aralaspaları 2-5 ósimlik túrlerinen shólkemlestirilgen bolsa ápiwayı, al 5 túrden artıq shóplerdi óz ishine alsa quramalı shóp aralaspaları dep júritiledi.
Shóplerdi egiw.Egiw muǵdarları. Shóp aralaspaları quramına kiriwshi komponentlerdiń hár birin bólek egiw muǵdarların anıqlaw ushın olardıń taza halında egilgendegi muǵdarı, aralaspalarındaǵı salmaǵı (procent esabında), tazalıǵı hám kógeriwsheńliklerin esapqa alıw kerek.Shóplerdiń tuxımların taza halında hám aralaspalarda egiwdiń durıs muǵdarları teoriyalıq hám ámeliy jaqtan islep shıǵarılmaǵan. Túrli mámleketlerde hám topıraq-hawa rayı sharayatlarında hár qıylı egiw muǵdarları qollanaladı. Keyingi jıllarda jaylaw hám pishenzarlar payda etiwdiń agrotexnikalıq dárejeleriniń kóteriliwi menen tuxım egiw muǵdarların qısqartırıw jaǵdayları gúzetilmekte. Bunda ekonomikalıq áhmiyetke iye bolǵan tuxımlıq únemlep qaldırıladı hám kóbirek atızlarda otlaq-jaylaw payda etiw múmkin boladı.
Shóplerdi taza halında egiw muǵdarları tómendegishe: (ga/kg) boyshań mastak 33, jaylaw mastagi 29, aqsoxta 22, jaylaw pıshıq quyrıǵı 26, jıltır bas 33, ajırıqbas 12, betaga 29, jaylaw qońır bası 21, jońıshqa 18, qızıl sebarga 16, aqsebarga 13, sarı sebarga 14 kg/ga.
Shóp aralaspasındaǵı ósimlik túrleriniń tuxım muǵdarı tómendegi formula menen esaplanadı:
U=
Bul jerde:
U- 1 gektarǵa kg esabında tuxım muǵdarı;
S –taza halında egilgende 1 gektarǵa egiw muǵdarı, (kg).
F- aralaspa quramındaǵı salmaǵı (procent).
E –tuxımnıń egiwge jaramlılıǵı, (procent).
Egiw múddetleri.Shóplerdi taza yamasa aralaspa túrinde erte báhárde, sonday-aq, jazdıń aqırı gúzdiń basında egiw olardıń biologiyalıq qásiyetlerine saykes keledi. Biraq bul múddetlerdi jerdiń tábiyǵıy hawa-rayı sharayatlarınan kelip shıqqan jaǵdayda belgilew talap etiledi. Xojalıqlarda erte báhárde, yaǵnıy topıraq pisip jetilisiwi menen shóplerdi egiw qolaylı dep sanaladı, sebebi bunda sobıqlı hám ǵállesıyaqlılardı bir waqıtta bir seyalkada egiw múmkin boladı.
Yarım támiyinlengen suwǵarıp egilmeytuǵın jerlerde ayǵabaǵar hám júweri silos ushın egilgende jaqsı kók massa ónimin hám sapalı silos alıw múmkin. Bul jerlerde ósirilgen jemlik ǵarbızdan haywanlar ushın shireli azıq hám silos tayarlaw ushın paydalanıw múmkin.