Balalardıń tilin ósiriw

3.2. Mektepke shekemgi tárbiya mákemelerinde balalardıń sóylew tilin rawajlandırıw usillari
Balalar baqshasında meketepke shekemgi tárbiya jasındaǵı balalarǵa bilim hám tárbiya beriwde eń tiykarǵı wazıypalar olarǵa ana tilin úyretiw, sóylew tilinıń rawajlandırıw, sóylesiw qatnasıǵına, óz-ara sóylesiwge úyretiw bolıp esaplanadı.
Sóylew qábiletin jetilistiriw metodı pedagogikalıq ilim bolıp, mektepke shekemgi tárbiya jasındaǵı balalarda sóylewdi qáliplestiriwge qaratılǵan pedagogikalıq nızamlılıqlardı úyrenedi.
Sóylew qábiletin jetilistiriw metodikası pánıńiń tiykarǵı wazıypası-sóylewdi jetilistiriw usılı menen metodika, olardıń eń nátiyjeli quralların ilimiy-pedagogikalıq tiykarlarda islep shıǵıw hám balalar baqshaları tárbiyashıların olar menen támiyinlewden ibarat bolıp tabıladı. Tárbiyashılar bolsa ózlestirilgen usıl hám metodika járdeminde balalarda zárúrli sóylew tájiriybesi jáne kónlikpelerin rawajlandırıwǵa háreket etedi.
Sóylew tilin jetilistiriw metodınıń maqseti balalardıń awız eki sóylewin rawajlandırıw, átirapındaǵılar menen sóylesiw arqalı qatnasta bolıw tájiriybesin qáliplestiriwden ibarat.
Sóylew tilin jetilistiriw metodikası basqa jeke metodlar sıyaqlı tómendegi sorawlarǵa juwap beredi:
1) nege úyretiw kerek? (balalarda qanday sózlik tájiriybelerdi tárbiyalaw kerek?); 2) qalay úyretiw kerek? (balalardıń sóylewin qáliplestiriwde qanday sharayat, qaysı usıl hám metodika paydalanıw kerek?); 3) ne ushın tap sonday etip úyretiw kerek? (sóylewdi rawajlandırıw ushın usınıs etilip atırǵan usıllar teoriyalıq hám ámeliy jaqtan qalayınsha tiykarlanǵan?)
Sóylew tilin jetilistiriw metodikası wazıypası óz ishine bir qansha arnawlı jeke wazıypalardı da qamtıp alǵan. Sonıń ishinde, balalar baqshasında balalardıń sóylewin rawajlandırıw boyınsha tómendegi arnawlı, jeke wazıypalar ámelge asırıladı:

1. 
   Balalardı qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıw, sóylew tilindi jetilistiriw, bayıtıw.
   
2. 
   Sózdiń grammatikalıq tárepin qáliplestiriw.
   
3. 
   Sózdiń seslik mádeniyatın tárbiyalaw.
   
4. 
   Sóylew tilin (dialog) qáliplestiriw.
   
5. 
   Gúrrińlesiwge úyretiw (monologlıq sózdi qáliplestiriw).
   
6. 
   Balalardı kórkem ádebiyat penen tanıstırıw.
   
7. 
   Balalardı baslawısh bilimge tayarlaw.
   

Bul wazıypalar hár bir topardaǵı balalardıń jası menen jeke (individual) ózgesheliklerine qaray tómendegishe bólistirilgen:
Birinshi hám ekinshi kishi toparda.
1. Qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıw sóylew tilin jetilistiriw, sózligin bayıtıw.
2. Sózdiń grammatikalıq tárepin qáliplestiriw.
3. Sóylew tiliniń seslik mádeniyatın tárbiyalaw.
4. Sóylesiw tilin (dialog) qáliplestiriw.
5. Kórkem ádebiyat penen tanıstırıw.
Bul toparda gúrrińlesiwge (monolog sózge) úyretiw boyınsha baslawısh maǵlıwmat beriw belgilengen.
Kishi jastaǵı topar balaları tárbiyashınıń gúrrińin esitip, onıń sorawlarına juwap bere alıwı, temalarǵa baylanıslı súwret boyınsha sáwbetlesiwlerde qatnasıwı menen birge, burın esitken ertek hám gúrrińdi yadıńa túsirip, onıń mazmunın buzbay aytıp bere alıwı kerek.
Orta hám úlken jastaǵı toparlarda tárbiyashı balalardıń sóylewin rawajlandırıw boyınsha tómendegi wazıypalardı ámelge asırıwı kerek:
1. Balalardı qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıw, sóylewin jetilistiriw, sózligin bayıtıw.
2. Sózdiń grammatikalıq tárepin qáliplestiriw.
3. Sóylew tiliniń seslik mádeniyatın tárbiyalaw.
4. Sóylesiw tilin (dialog) qáliplestiriw.
5. Gúrrińlesiwge (monolog sóz) úyretiw
6. Kórkem ádebiyat penen tanıstırıw.
Mektepke tayarlaw toparında tómendegi wazıypalar ámelge asırıladı:
1. Balalardı qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıw, sóylewin jetilistiriw, sózligin bayıtıw.
2. Sózdiń grammatikalıq tárepin qáliplestiriw.
3. Sóylew tiliniń seslik mádeniyatın tárbiyalaw.
4. Sóylesiw sózin (dialog) qáliplestiriw.
5. Gúrrińlesiwge (monolog sóz) úyretiw
6. Kórkem ádebiyat penen tanıstırıw.
7. Balalardı bilim alıwǵa tayarlaw.
1. Balalardı qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıw, sóylew tilin jetilistiriw, sózligin bayıtıw
Sózlik penen islesiw balalardı qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıw arqalı ámelge asırıladı. Balalardı qorshaǵan ortálıqtaǵı buyımlar (predmetler), hádiyseler, ósimlikler, haywanat dúńyası, úlkenlerdiń miyneti hám t.b. menen tanıstırıw barısında olardıń atamaların, belgilerin, ózgesheliklerin sózler menen aytamız.
Máselen, buyımlardıń atın bildiretuǵın ayna, taraq, sabın, tis hám kiyim shyotkaları, palas, gilem, shkaf, krovat`, astaxta; palız eginleriniń atın bildiretuǵın: geshir, kapusta, rediska, qıyar, baklajan; ósimlikler: terek, gúl, ot-shóp hám basqalar; miyweler: alma, almurt, alsha, shiye, qáreli hám basqalar; úy haywanları: qoraz, tawıq, at, sıyır, iyt, pıshıq, qoy, eshek; olardıń balalarınıń atın bildiriwshi: shóje, tayınshaq, buzaw, qozı, ılaq, gúrre; háreketlerin bildiriwshi: juwınıw, súrtiniw, pisiriw, tayarlaw, kir juwıw, utyug basıw, awqatlanıw hám basqalar; belgilerin bildiriwshi: úlken, kishi, sarı, qızıl, kók, kókshil, aq, qara, ıssı, suwıq, mazalı, ashshı hám basqa sózler balalardı átirapındaǵılar menen tanıstırıwda balalardıń sózligine kirgiziledi, sonıń nátiyjesinde olardıń sózligi bayıtılıp, sóylewi rawajlanadı.
Balalar baqshasında sózlik penen islesiw baǵdarlaması engizilgen bolıp, tárbiyashı balalarǵa átirapındaǵılar menen tez sóylesiw qatnasıǵına kirisip ketiwine járdem beretuǵın sózlerdi tańlap, arnawlı usıl hám metodika járdeminde olardı óz sózine kirgizip baradı. Balalardı sózlerdiń mánisin túsiniwge úyretip ǵana qalmay, al bul sózlerdi sóylegen waqıtlarında belsene paydalanıwǵa da baǵdarlaydı. Sonday-aq, tárbiyashı bala sózliginiń qopal sózlerden jıraq bolıwına, dialektke tiyisli (jergilikli) sózlerdi ádebiy tildegi sózler menen almastırıwǵa itibar beriwi kerek.
2. Sózdiń grammatikalıq tárepin qáliplestiriw. Sózlik tildiń qurılıs materialı bolıp esaplanadı. Grammatika bolsa gápte sózlerdiń ózgeriwi hám olardıń óz-ara baylanısıw usılların belgileydi. Bunnan tısqarı, grammatika tildiń qurılısı modelin (sóz jasawshı, sóz ózgertiwshi) belgileydi.
Bala átirapındaǵılardan grammatikalıq jaqtan qáliplesken sózdi esitedi. Esitkenıńiń mánisine túsiniw menen birge, tildiń grammatikalıq tárepin iyeleydi, modelin bilip aladı. Bala ana tiliniń barlıq grammatikalıq túrlerin qanshelli erte ózlestirse, ol aqıl jaǵınan sonshelli tez rawajlanadı. Egerde balalarda sózdiń grammatikalıq tárepi nadurıs qáliplesse, aqıl jaǵınan rawajlanıwı keshigedi.
Sonıń ushın tárbiyashı grammatikanıń (morfologiya hám sintaksis) túrli formaların ózlestiriwge járdem beretuǵın didaktikalıq oyın hám shınıǵıwlardı shólkemlestiredi. Máselen, seplik qosımtasın ózlestiriw ushın «Bileseń be, men qay jerde boldım?» (úlken jastaǵı toparda); ekinshi dárejeli gáp aǵzaların ózlestiriw ushın «Men baslayman, sen juwmaqla!», atlıqtıń sepleniwin ózlestiriwde «Bileseń be, ne jetispeydi?», feyildiń máhállerin ózlestiriw ushın «Siz ne islewdi qáleysiz? hám t.b.
3. Sózdiń seslik mádeniyatın tárbiyalaw. Bala eń birinshi gezekte tildiń seslik tárepin iyelewi kerek yaǵnıy seslerdi durıs ayta biliwi kerek. Sózdiń seslik tárepi menen islesiw ózbek, qaraqalpaq tiliniń fonetikası hám orfoepiyasına tiykarlanadı. Bala úlken jastaǵılarǵa eliklep, sózlerde pátti durıs qollanıwdı úyrenip aladı, ana tiliniń intonatsiyalıq tárepin ózlestiredi hám sózlerdi durıs aytıwǵa ádetlenedi. Ásirese, bala átirapındaǵılar menen sóyleskende álpayım túrde, dál hám anıq sóylewge úyretiledi. Hár bir balada sózdiń usınday táreplerin tárbiyalaw, keleshek ómirinde, yaǵnıy mektepte, oqıw orınlarında bilim alıwında, erkin miynet etiwinde jámáát, jámiyet arasında óz pikirlerin tolıq hám túsinikli etip aytıwda úlken áhmiyetke iye.
Egerde tárbiyashı balanıń sózindegi, seslerdi aytıwındaǵı kemshilikler, dawıs hám tempke, diksiyasına (anıq, dál sóylew), sóziniń mazmunlı jáne túsinikliligine itibar bermese, bunday kemshilikler menen mektepke barǵan bala bilimdi ózlestire almaydı, keleshektegi jeke ómirinde de óz pikirin aytıwǵa qıynaladı, uyaladı, nátiyjede sóylemewge háreket etip, úndemeytuǵın, qızba bolıp qaladı. Bulardıń barlıǵı onıń ruwxıy jaqtan rawajlanıwına da tásir etedi.
4. Sóylesiw tilin (dialogtı) qáliplestiriw. Balalarǵa bilim hám tárbiya beriwde sóylesiw tilin (dialogtı) úyretiw úlken áhmiyetke iye. Mektepke shekemgi tárbiya jasındaǵı balalar menen sóylesiw balalardıń kúndelikli háreketleri hám hár qıylı waqıya-hádiyselerdi baqlawı nátiyjesinde payda bolǵan túsiniklerdi anıqlaw jáne onı bir sistemaǵa salıwda eń zárúrli jumıs wazıypası bolıp esaplanadı. Balada sóylesiw tilin qáliplestiriw – bul basqalardıń sózin tıńlaw hám túsiniw, sóylesiwdi quwatlaw, sorawlarǵa juwap beriw jáne soraw (sorawlar beriw) dan ibarat. Balanıń sóylewiniń rawajlanıw dárejesi onıń sózlik baylıǵına, tildiń grammatikalıq tárepin iyelegenligine baylanıslı. Balanı sóylew tilinge úyretiw onıń sóylesiw mádeniyatın iyelew dárejesine de baylanıslı. Máselen, sáwbetlesi menen sóylesip atırǵan waqıtta óziniń hám sáwbetlesiniń sózin hesh qashan bólmew, sorawlarǵa qol kóterip ádeplilik penen, ruxsat berilgennen keyin juwap beriw, «awa» yamasa «joq» dep qısqa juwap bermey, asıqpay, oylap, soń tolıq, durıs juwap qaytarıwǵa úyretiw kerek.
Sóyleskende ortasha dawısta, pikirdi túsinikli etip aytıw, sózdiń unamlı bolıwına itibar beriw, sonday-aq, sóylep atırǵan waqıtta jerge, átirapqa qaramay, al doslarına qarap, eki qolın qapTálǵa túsirip, erkin, ádepli sóylesiwge úyretiwi hám bunı hár sabaqta balalardan Tálap etip barıwı zárúr.
5. Gúrrińlesiwge (monolog sózge) úyretiw. Balalardı mektepke tayarlawda monolog sózdi rawajlandırıw oǵada áhmiyetli. Monolog sóz baladan óziniń pikirin túsinikli jáne izbe-iz aytıwdı Tálap etedi, bunday sóz túrin bala 5-6 jasta iyeley baslaydı. Sebebi, bul jasta logikalıq oylaw rawajlana baslaydı, tildiń grammatikalıq qurılısın iyelep aladı. Sózdiń monolog túri balalarǵa kórgen nárseleri tuwralı hár tárepleme hám izbe-iz aytıp beriwge, óziniń pikirlerin durıs dúzilgen sózler arqalı aytıwǵa imkan beredi.
Baylanısqan sóz (monolog sóz) balada basqalardıń gúrrińin tıńlawǵa hám onı túsiniwge, qısqa, ózlerine tanıs bolǵan waqıyanı qaytadan gúrriń etip beriwge, ertekte qatnasıwshı qaharmanlardıń sózlerin túsinikli etip aytıp bere alıw sheberliginiń qáliplesiwine járdem etedi. Mektepke shekemgi tárbiya jasındaǵı (úlken jastaǵı topar) balalar súwrette kórsetilgen zatlar, óziniń ómirine tiyisli waqıyalar tuwralı ápiwayı gúrrińler dóretiwine, kórgizbeli quralsız, erkin túrde gúrriń dóretiwge úyretiledi. Balalardı gúrrińlesiwge úyretiw olardıń aqıl jaǵınan rawajlanıwına járdem beredi, pikir júritiw kólemi keńeyedi, dıqqatlılıq, oylaw sıyaqlı psixologiyalıq protsessler rawajlanadı, sózi tásirli bolıp baradı, balada ózin tutıw hám jámáát aldında sóyley alıw tájiriybesi payda boladı.
6. Kórkem ádebiyat penen tanıstırıw. Balalar kórkem ádebiyatı keń tárbiyalıq wazıypalardı ámelge asırıwǵa hám balanıń ózligin hár tárepleme jetilistiriwge járdem etedi. Ol balanın adamlar ómiri haqqındaǵı bilimlerin keńeytedi, emotsional`lıq tásir alıwın bayıtadı. Tárbiyashı balalardı kórkem shıǵarmalar menen tanıstırıwı arqalı, balalarda tómendegi tájiriybelerdi qáliplestiredi: 1. Kórkem shıǵarmalardı tıńlaw hám túsiniw. 2. Shıǵarma qaharmanlarınıń is-háreketlerin bahalaw. 3. Insanlardaǵı ádep-ikramlılıq belgiler menen kemshiliklerdi táriyiplep beriw. 4. Ádebiy shıǵarmanıń mazmunıńa baylanıslı sorawlarǵa juwap qaytarıw, kishi kólemdegi qosıqlardı intonatsiyaǵa ámel etip yadlap alıw hám tásirli etip aytıp beriw hám t.b.
Bala gúrriń, qosıq, ertek tıńlap atırǵanda quwanadı, kewli toladı. Bunday emotsiyalı tásirleniw balada kórkem ádebiyattı estetikalıq túsiniw, yaǵnıy onı kórkem óner dóretpesi retinde seziw qábiletiniń payda bolıwına, onda ádep-ikramlılık pazıyletlerdiń qáliplesiwine járdem beredi. Tárbiyashı balalardı kórkem shıǵarma menen tanıstıra otırıp, hár bir balada kitapqa degen qızıǵıwshılıq hám muhabbattı tárbiyalawı kerek.
7. Balalardı baslawısh bilimge tayarlaw. Balalar baqshasında balalardıń sóylewin rawajlandırıw boyınsha alıp barılatuǵın barlıq pedagogikalıq jumıslar olardı mektepke tayarlawǵa qaratılǵan.
Mektepte durıs, awız eki sóz, basqalardı tıńlay biliw, olardıń sóziniń mazmunıń túsiniw, zárúr bolǵanda dostınıń juwabın tolıqtırıw yamasa dúzetiwde áhmiyetli dereklerden biri bolıp esaplanadı. Sóz balalar ushın Tálqılaw predmeti bolıp qaladı, bul bolsa balalardan úlken aqıl kúshin Tálap etedi.
Solay etip, balalardıń sóylew tilinıń rawajlandırıw boyınsha hár bir jumıs protsesi balalardıń jası yamasa jeke (individual) ózgesheliklerin esapqa alǵan halda ámelge asırıladı. Bul baǵdarda joqarıda aytılǵan wazıypalardıń hár biri óziniń bilim beriw hám tárbiyalıq qásiyetine iye. Sózdi rawajlandırıw barısında shaxstıń ádep-ikramlılıq sıpatları qáliplestiriledi, aqıl-parasatlılıq penen estetikalıq tárbiyanıń áhmiyetli wazıypaları sheshiledi.