Balalardıń tilin ósiriw

3.3. Balalar baqshasında sóylewdi rawajlandırıw baǵdarlaması, onıń ilimiy tiykarı, dúzilisi hám mazmunı
«Dáslepki qádem» baǵdarlaması sıyaqlı «Sóylew qábiletin jetilistiriw baǵdarlaması» da ilimiy tiykarlarǵa súyenip dúzilgen. Eń dáslep, «Sóylew qábiletin jetilistiriw baǵdarlaması» óziniń tolıq mazmunıńa qaray shaxstı hár tárepleme rawajlandırıwǵa qaratılǵan. Bunnan tısqarı, sóylew qábiletin jetilistiriw balalar tárepinen awız eki sóylewdi ózlestiriw haqqındaǵı psixologiya pánıńiń maǵlıwmatları, balanıń biliw háreketiniń ózgeshelikleri haqqındaǵı teoriyaǵa tiykarlanǵan. Sonday-aq, baǵdarlama balanıń rawajlanıwında sóz xızmetiniń roli haqqındaǵı teoriyalıq tiykarlarǵa, didaktikalık printsiplerge de súyenip dúzilgen: «Dáslepki qádem» baǵdarlamasnda, Sóylew qábiletin jetilistiriw bólimi hár bir toparda tómendegi bólimlerden ibarat etip dúzilgen:
Birinshi hám ekinshi toparlarda:
1. Balalardı qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıw, sóylewin jetilistiriw, sózlik penen islesiw.
2. Sózdiń grammatikalıq dúzilisin qáliplestiriw.
3. Sózdiń seslik mádeniyatın tárbiyalaw
4. Sóylesiw sózin (dialog sózdi) qáliplestiriw
5. Balalar kórkem ádebiyatı menen tanıstırıw
Orta hám úlken toparlarda:
1. Qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıw, sóylewdi jetilistiriw, sózlik penen islesiw.
2. Sózdiń grammatikalıq dúzilisin qáliplestiriw.
3. Sózdiń seslik mádeniyatın tárbiyalaw.
4. Sóylesiw sózin (dialog sózdi) qáliplestiriw.
5. Gúrrińlesiw (monolog sóz) ge úyretiw.
6. Balalar kórkem ádebiyatı menen tanıstırıw.
Mektepke tayarlaw toparı:
1. Qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıw, sóylewdi jetilistiriw, sózlik penen islesiw.
2. Sózdiń grammatikalıq dúzilisin qáliplestiriw.
3. Sózdiń seslik mádeniyatın tárbiyalaw.
4. Sóylesiw sózin (dialog sózdi) qáliplestiriw.
5. Gúrrińlesiw (monolog sóz) ge úyretiw.
6. Balalar kórkem ádebiyatı menen tanıstırıw.
7. Bilim alıwǵa tayarlaw.
Tárbiyashı baǵdarlama bólimlerin hám hár bir bólimniń Tálapların jaqsı biliwi jáne onıń mazmunın anıq belgilep alıw tájiriybesin iyelegen bolıwı kerek.
Máselen, tárbiyashı úlken topardaǵı balalardı qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıw hám sóylewdi jetilistiriw bóliminde kórsetilgen ob`ekt yamasa hádiyse menen tanıstırǵanda sózlik xızmetine qoyılǵan anıq Tálaplardı jaqsı biliwi, balalardı hár qıylı sorawlarǵa juwap beriwge úyretiwi kerek. Atap aytqanda: «Balalar baqshasında tálim-tárbiya baǵdarlaması» nıń sóylewdi jetilistiriw bóliminde úlken topardaǵı balalardıń aspazdıń miyneti menen tanısıw protsesinde aspazǵa awqat pisiriw ushın kerek bolatuǵın turmıslıq-xojalıq ásbaplarınıń (gósh maydalaǵısh, taba, qazan, kepkir, shómish, astaqta hám t.b.), azıq-awqatlıq ónimleriniń (kapusta, láblebi, lobiya, gorox, qabaq, rediska hám t.b.), awqatlardıń (sorpa, máshaba. sháwle, palaw, máshli sháwle, mantı, lagman, golubtsı, pel`men, kotlet hám t.b.), awqatlardı pisiriw menen baylanıslı bolǵan is-háreketlerdiń atların (quwıradı, qaynatadı, súzedi hám t.b.) bilip aladı hám nátiyjede olardıń sózligi bayıp baradı, jetilisedi.
Baǵdarlamada sózdiń grammatikalıq dúzilisin qáliplestiriwge úlken áhmiyet berilgen. Balalar sózdiń grammatikalıq dúzilisin úlken jastaǵılar menen qarım-qatnasta bolıw hám olarǵa eliklew tiykarında áste-aqırın ózlestirip baradı. Sózdiń grammatikalıq dúzilisin iyelew quramalı hám uzaq dawam etetuǵın protsess.
Sol ushın da baǵdarlamada sózdiń grammatikalıq dúzilisin qáliplestiriw boyınsha jumıs mazmunı hár bir jas toparında balalardıń jası menen jeke (individual) ózgesheliklerin esapqa alǵan halda belgilengen. Máselen, birinshi hám ekinshi kishi toparda balalarǵa atlıqlardı kóplik túrinde durıs qollanıw, kelbetliklerdiń atlıq penen betlik hám sanlıqta sáykes keliwin, feyildi ótken hám keler máhálde aytıwdı úyretiw, olardı soraw sózleriniń intonatsiyasın iyelewge tayarlaw sıyaqlı wazıypalardı sheshiw rejelestirilgen bolsa, orta toparda bul wazıypa bir qansha quramalı boladı. Endi usı topardaǵı balalardıń sózin morfologiyalıq hám sintaksislik jaqtan jetilistiriwge, feyillerdi betlik hám máhálde durıs túrlendiriwge úyretiledi.
Úlken hám tayarlıq toparlarında sózdiń dúzilisin qáliplestiriw boyınsha baǵdarlama wazıypaları hám olardıń mazmunı bir qansha quramalasıwı menen ajıralıp turadı. Usı topardaǵı balalardı óz sózlerinde birgelikli aǵzalı, jay hám qospa gáplerdıń hár qıylı túrlerinen (baǵınıńqılı qospa gáp, dizbekli qospa gáp), kómekshi, baylanıstırıwshı hám ráwishlerden paydalanıwǵa úyretiw, atlıqlardı kóplik formada (qoylar, shójeler, ılaqlar) durıs qollanıw sıyaqlı tájiriybeler jetilistiriledi.
Sózdiń seslik mádeniyatın qáliplestiriw. Balalar baqshasında sóylewdi rawajlandırıw bóliminın áhmiyetli bólimlerinen biri. Seslik mádeniyat ana tilindegi barlıq seslerdi durıs aytıwdı, diksiya hám intonatsiyaǵa baylanıslı bolǵan sózdiń aytılıwın, sóylesken waqıtta durıs dem alıw jáne shıǵarıwdı, dawıstıń ırǵaǵın jáne tempin tártipke salıwdı óz ishine aladı.
Baǵdarlama mektepke shekemgi tárbiya jasındaǵı balalardı anıq, asıqpay, jeterli dárejede joqarı dawıs penen sóylewge, sózlerdi bólek-bólek etip aytıwǵa, intonatsiya qurallarınan durıs paydalanıwǵa úyretiw sıyaqlı wazıypalardı ámelge asırıwdı belgilep bergen. Baǵdarlamadaǵı bul wazıypalar hár bir toparda, balalardıń jas hám psixologiyalıq ózgesheliklerin esapqa alǵan halda ámelge asırılıp barıladı.
Balalardı sóylesiw sózine úyretiw. Balalardı sóylesiw (dialog) sózine úyretiw boyınsha baǵdarlama Tálabında olardı pútkil topar ushın berilgen sorawlarǵa birimlep juwap beriwge, jámáát bolıp sóylesiwge, sáwbetlesiwde qatnasıwǵa, doslarınıń juwabın qunt penen tıńlaw hám ózi de soraw beriwge úyretiliwi kórsetilgen. Sonıń menen bir qatarda, átirapındaǵı adamlar menen sóyleskende ádepli, mazmunlı sóylew sıyaqlı unamlı qásiyetler de tárbiyalanıp barıladı.
Baǵdarlamada orta topardan baslap baǵınıńqılı sózdi rawajlandırıw, yaǵnıy gúrrińlesiwge (monologlıq sózge) úyretiw belgilengen. Baǵdarlama 4-5 jastan baslap balalardı buyımlardı sáwlelendiriwge (oyınshıqlardı, ósimliklerdi, kiyimlerdi), olardıń ózine tán belgilerin aytıwǵa, qısqa, balalarǵa tanıs erteklerdi, sabaqlarda birinshi márte oqıp berilgen, kólemi onsha úlken bolmaǵan gúrrińlerdi qayta aytıp beriwge úyretiwdi názerde tutadı. Baǵdarlamada úlken hám tayarlıq toparlarındaǵı balalardı dóretiwshilik gúrrińlesiw (tárbiyashı tárepinen baslanǵan ertek yamasa gúrrińdi aqırına jetkeriwge, usınıs etilgen temada basqa ertek yaki gúrriń oylap tabıw)ge, berilgen 3-4 sóz tiykarında ertek yamasa gúrriń oylap tabıwǵa, balalardı jeke tájiriybeleri, turmıslıq temalar negizinde gúrriń yaki ertek tayarlawǵa úyretiw belgilengen.
Kórkem ádebiyat penen tanıstırıw. Balalardıń kórkem ádebiyatqa bolǵan qızıǵıwshılıǵın rawajlandırıw boyınsha baǵdarlamada óz aldıńa bólim ajıratılǵan. Balalardıń ádebiyatqa bolǵan qızıǵıwshılıǵı menen muhabbatın jetilistiriw maqsetinde olarǵa gúrrińler, qosıqlar oqıp berilip, ertekler aytıladı, qosıqlardı yadlatadı. Kitaptaǵı súwretlerdi kórip shıǵıp, onı durıs qabıl etiw, shıǵarmanıń mazmunın túsinip alıw, qaharmanlardıń is-háreketlerin bahalap biliw, kórkem sózdiń tásirsheńligin seze biliw qábiletin tárbiyalaw sıyaqlı wazıypalar baǵdarlamada kórsetilgen.
Baǵdarlamada úlken hám tayarlıq toparındaǵı balanı bilim úyreniwge tayarlaw ushın da óz aldıńa orın ajıratılǵan. Bul balalardı eki, úsh, tórt sózden ibarat, kómekshi hám baylanıstırıwshı sózlersiz gáp dúziwge (Máselen, «Top domaladı», «Sulıw qońıraw», «Axmet toptı aldı», «Lala Axmetke toptı ılaqtırıp atır» hám t.b. lar), sózlerdi buwınlarǵa bóliwge (máselen, la-la, quw-ır-shaq, oy-na-maq-ta) úyretedi.
Balalar baqshasında tálim-tárbiya baǵdarlaması»ndaǵı «Qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıw, sóylewdi jetilistiriw» bólimleriniń eki ózgesheligi bar:
- Balalar baqshasında ana tilin úyretiw hám sol arqalı balalardıń awız eki sóylewin rawajlandırıwǵa tiykarlanǵanlıǵı bolıp tabıladı.