Balalardıń tilin ósiriw

3.4. Baǵdarlama wazıypaların ámelge asırıw jolları
Balalar baqshasında sóylewdi jetilistiriw baǵdarlaması balalardıń anaw yamasa mınaw háreketi (oqıw, oyın, miynet, turmıslıq) protsesinde ámelge asırıladı.
Balalardıń sóylewin qáliplestiriw úlken jastaǵı adamlar tárepinen belgili bir háreket arqalı ámelge asırıladı. Bul háreket túrlerin shártli túrde baylanıstırıwshılar dep te aytıw múmkin. Solay etip, sóylewdi rawajlandırıw qurallarına shınıǵıwlar, oyın, miynet, turmıslıq háreket yamasa kúndelikli turmıs háreketi, kórkem-óner shıǵarmaların úyreniw sıyaqlılardı kirgiziw múmkin. Biraq, bul háreket túrleriniń hámmesine tárbiyashı hám úlken jastaǵılar basshılıq etedi, basqaradı, baǵdarlaydı.
Balalar kúndelikli turmıs háreketlerinde sózden erkin túrde paydalanadı. Biraq, olar úlken jastaǵılardıń qadaǵalawınan shette qaldırılsa, sóylewinde ayırım kemshilikler bekkemlenip baradı. Sonday-aq, jaqsı shólkemlestirilmegen shınıǵıw, oyın, miynet, turmıslıq háreket te balanıń sóylew tilinıńe unamsız tásir etedi. «Balalar baqshasında tálim-tárbiya baǵdarlaması»nda da balanıń sóylew tilinıń rawajlandırıw boyınsha eki jumıs túri kórsetilgen: birinshisi-balalardıń barlıq baqsha xızmetkerleri, tárbiyashılar hám bir-biri menen erkin shınıǵıwları. Balalardı erkin qarım-qatnasqa úyretiw tómendegi is-háreketler barısında ámelge asırıladı: a) turmıslıq hárekette (azanǵı kiyim almastırıwda, kiyiniwde, awqatlanıw protsesinde, juwınıwda hám t.b.); b) seyil waqtında; d) oyın protsesinde; e) qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıwda (jámiyetlik turmıs hám jıldıń hár túrli pasıllarındaǵı tábiyat penen); j) miynet etiw dawamında (xojalıq, turmıslıq, qol miyneti); g) bayram ilajları waqtında hám basqa shınıǵıwlarda (elementar matematikalıq túsiniklerdi qáliplestiriw, súwret, qurıw, payda etiw, qırqıp jelimlew, fizikalıq tárbiya, muzıka). Sóylewdi jetilistiriw boyınsha arnawlı shınıǵıwlar barlıq toparlarda «Qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıw, jámiyetlik turmıstaǵı hádiyselerge qızıǵıwshılıǵın tárbiyalaw», «Sóylewdi jetilistiriw», «Kórkem ádebiyat», «Tábiyat penen tanıstırıw hám sóylewdi jetilistiriw» ataması menen berilgen. Balanıń sóylew tilinıń rawajlandırıwdıń tiykarǵı túrlerinen biri bul bilimlendiriw bolıp tabıladı.
Bilimlendiriwdiń tiykarǵı túri sabaq ótiw bolıp esaplanadı. Sóylewdi jetilistiriw sabaqlarında bala óziniń sózin tárbiyashınıń úlgi retindegi sózi menen salıstırıwǵa, basqa balalar menen oqıw materialın orınlawǵa, birgelikte súwretlerdi, diafil`mlerdi kóriwge, sáwbetlesiwge, didaktikalıq oyınlarda qatnasıwǵa, birge qosıq aytıwǵa, muzıka tıńlawǵa, belgili bir ob`ektke dıqqat-itibarın qarata alıwǵa, gezeklesip sóylewge úyrenedi. Balalar sabaqta jańa bilimler (waqıya hám hádiyseler arasındaǵı baylanıslarǵa tiyisli sózler, sózdiń grammatikalıq túrleri) menen tanısadı, tárbiyashınıń sóylew tilin kórsetpesi arqalı shınıǵıw jumısların orınlawǵa, óziniń islerine baha beriwge úyrenedi.
Ana tilin úyretiw shınıǵıwlarınıń didaktikalıq maqsetine qaray tómendegi tiplerge bóliw múmkin: jańa materialdı aytıp beriwshi shınıǵıwlar, bilim, tájiriybe hám kónlikpelerdi bekkemlewshi shınıǵıwlar, bilimlerdi ulıwmalastırıwshı hám bir sistemaǵa salıwshı shınıǵıwlar, juwmaqlawshı yamasa tekseriwshi-esapqa alıwshı-sınawshı aralas shınıǵıwlar.
Balalar baqshasında aldıń iyelengen bilim, kónlikpe hám tájiriybelerdi bekkemlewshi shınıǵıwlardan keń paydalanıladı.
Máselen, seyilge shıqqanı tuwralı aytıp beriw, sport zalı tuwralı sáwbet, aldın oqıp yamasa aytıp berilgen ertek yaki gúrrińdi qayta sóylep beriw, burın yadlaǵan qosıkların tákirarlaw.
Bilimlerdi ulıwmalastırıwshı hám bir sistemaǵa salıwshı shınıǵıwlar.
Shınıǵıwdıń bul túri óziniń mazmunı jaǵınan aldın iyelengen bilim, kónlikpe hám tájiriybelerdi bekkemlewshi shınıǵıw túrine jaqınıraq.
Máselen, «Kimge ne kerek?», «Dúkan» oyınlarında balalar predmetlerdi reńine, túrine, nege mólsherlengenligine qarap klassifikatsiyalaydı (toparlastıradı).
Úlken toparlarda ana-jurt, úlken jastaǵılardıń, transport aydawshılardıń miyneti, kitaplar tuwralı ulıwmalastırıwshı (juwmaqlawshı) sáwbet ótkeriledi. Bunda balalarǵa materialdı maqsetke muwapıq halda eske alıw wazıypası qoyıladı. Ulıwmalastırıwshı (juwmaqlawshı) tiptegi shınıǵıwlar balalarda logikalıq aqıl-oydı, analitikalıq-sintetikalıq is-háreketti qáliplestiriwde úlken áhmiyetke iye.
Esapqa alıwshı shınıǵıwlardan súwretlew háreketinde keń paydalanıladı. Biraq, shınıǵıwdıń bul túri balalardıń ana tili boyınsha bilim hám tájiriybe dárejelerin anıqlaw ushın zárúr bolıp esaplanadı.
Ayırım bilimler boyınsha sınaw-tekseriw shınıǵıwların oqıw jılınıń basında toparǵa jańadan qabıl etilgen balalardıń bilimin anıqlaw maqsetinde ótkeriw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Islengen jumıslarǵa juwmaq jasaw maqsetinde jıl aqırında da sınaw-tekseriw shınıǵıwları ótkeriledi.
Balalar baqshasında aralas túrdegi shınıǵıwlardan kóbirek paydalanıw engizilgen. Máselen, bir shınıǵıwdıń ózinde balalar jańa bilim beriwshi material menen tanıstırıladı, aldın iyelengen bilim (ótilgen material) tákirarlanadı hám bekkemlenedi. Sóylewdi jetilistiriw shınıǵıwları ózine tán ózgesheliklerge iye bolıp, ayırım waqıtlarda shınıǵıwdı ótkeriwde qıyınshılıqlar júzege keledi.
Súwretlew háreketi fizikalıq tárbiya, muzıkalıq shınıǵıwlarda hámme balalar birdey belsendilik kórsetedi, biraq, sóylewdi jetilistiriw shınıǵıwında barlıq balalar belsene qatnaspaydı. Súwret tiykarında gúrriń jazıw, sorawlarǵa juwap beriw, qosıqtı yadtan aytıp beriw sıyaqlı tapsırmalar boyınsha ayırım balalar juwap beredi, qalǵanları bolsa doslarınıń juwabın tolıqtıradı. Shınıǵıw waqtı sheklengenligi ushın hár bir bala menen óz aldına shuǵıllanıwdıń imkaniyatı joq. Sonlıqtan shınıǵıwlarda joqarı nátiyjelerge erisiw ushın olardı ulıwma didaktikalıq Tálaplarǵa juwap beretuǵınday etip shólkemlestiriw kerek.
Hár bir tárbiyashı shınıǵıwlardı shólkemlestiriwde tómendegi didaktikalıq Tálaplarǵa qatań ámel etiwi kerek:
1. Shınıǵıwǵa aldın ala puxta tayarlanıw, onıń mazmunın, bilimlendiriw usılların anıqlaw. Bunda ana tili boyınsha balalardıń bilim hám tájiriybeleri anıq bolıwı kerek bolǵan metodlar menen usıllar tańlap alınadı, shınıǵıwdıń dúzilisi hám baǵdarı aldıń ala oylap alınadı. Kerekli kórgizbeli qurallar, oqıw ánjamları tayarlanadı, individual (jeke túrde) bilimlendiriw wazıypaları anıqlanadı (jeke túrde beriletuǵın tapsırmalar, balalardı juwap beriwge shaqırıw gezegi belgilenedi).
2. Aqılıy jumıs penen bánt bolıw minnetin durıs bólistiriw (aqılıy sharshawdı aldıń ala belgilew). Tárbiyashı bilimlendiriwdiń rawajlandırıwshı printsipine ámel etip, balalardan aqılıy belsendilikti Tálap etiwshi, quramalı tapsırmalar beredi. Ayırım waqıtları balanı aqılıy jumıs penen bánt etiw yamasa aqıldıń zorıǵıwın (sharshawın) Tálap etiwshi jumıs jeterli bolmaydı: balalardıń ózleri erkin túrde jumıs islewge kirise almaydı; predmetler arasındaǵı baylanıslılıqtı anıqlay almaydı hám t.b.
Aqılıy jumıs penen bántlik minnetin (aqılıy sharshawdı) durıs bólistiriwde shınıǵıwdıń aralas strukturası (dúzilisi), sonday-aq, juwmaq shıǵarıw hám salıstırıw ushın beriletuǵın sorawlar járdem beredi.
3. Shınıǵıwdıń tárbiyalıq xarakterge iye bolıwı.
Sóylewdi rawajlandırıw boyınsha shınıǵıwlardı shólkemlestiriwde bilimlendiriwdiń tárbiyalıq tárepi de esapqa alınadı.
Balalar tárepinen ana tilin iyelew, onıń baylıǵın, tásirsheńligin bilip alıw watandı súyiwshilik tárbiyasın ámelge asırıwda járdem beredi.
Jámiyetlik-tariyxıy turmıs waqıyaları, Nawayı, Beruniy, Ibn Sino, Uluǵbek, Babur, Ámir Temur, Jalalatdıń Manguberdi, Sabır Raximov hám basqalar haqqındaǵı gúrrińler ádep-ikramlılıq sezimler menen baylanıslı bolıp, olar balalardı ana-Watanǵa muhabbat, internatsionallıq, kollektivlik, miynetti súyiw ruwxında tárbiyalawda úlken áhmiyetke iye.
4. Shınıǵıwdıń zawıqlanıwshılıq xarakterine iye bolıwı. Shınıǵıwdı baslawdan burın balalarda bilim alıw tilegin, qızıǵıwshılıqtı, jańalıqtı bilip alıwǵa qushtarlıǵın júzege keltiriw kerek. Shınıǵıw balalarda kónligiw sezimin júzege keltiriwi kerek.
5. Bilimlendiriw usılların shınıǵıwdıń dúzilisine qarap tańlaw. Shınıǵıwdıń dúzilisi aldıń ala anıq etip belgilep qoyılıwı kerek. Shınıǵıwdıń basında jańa material menen tanıstırıwda aldıńǵı shınıǵıwlarda úyrenilgen materiallar yadqa alınıp, onı balalardıń tájiriybesi menen baylanıstıradı.
Úlken toparlarda kóbinese shınıǵıwdıń maqseti belgilenip beriledi. Máselen, tárbiyashı balalar menen sózdiń seslik mádeniyatın tárbiyalaw maqsetinda shınıǵıwdı baslawdan aldıń bılay deydi: «Aytılıwı qıyın sózlerdi durıs aytıwǵa úyreniw kerek. Sebebi biziń sózimiz durıs, kórkem átirapımızdaǵılar ushın túsinikli bolıwı tiyis».
Tárbiyashınıń bunday tiykarlı gápi balalardıń jańa bilim hám kónlikpelerdi iyelew zárúrligine isendiredi.
Shınıǵıwdıń tiykarǵı bólegin anıq rejelestiriw kerek. Onıń birinshi basqıshında (jańa tapsırmanı sheshiwde) balalarǵa sózlik hárekettiń hám onıń maqsetin anıqlawǵa járdem beriwshi bilimlendiriwdiń tiykarǵı usılları jámlesken boladı.
Sońınan balalar tárepinen erkin jumıslar (sorawlarǵa juwaplar, shınıǵıwlar hám t.b.) ámelge asırıladı, biraq tárbiyashı tárepinen basshılıq etiledi.
Shınıǵıwdıń juwmaqlawshı bólegi qısqa hám kewilliligi menen ajıralıp turıwı kerek, yaǵnıy shınıǵıwda ózlestirilgen materialdı bekkemlew ushın temaǵa jaqın bolǵan kórkem shıǵarmalardı, kosıq oqıp beriw, jumbaq aytıw, didaktikalıq oyın sıyaqlı usıllardan paydalanıladı.
6. Sabaqtıń barlıq basqıshlarında hár bir balanıń sóylew belsendiligin jetilistiriw. «Sóylew belsendiligi» balanıń pútkil sabaq dawamında hámmege esitiletuǵın etip sóylewi emes, al pedagogtıń hám doslarınıń sózin belsendilik penen uǵıp, onı túsiniwi bolıp tabıladı. Múmkinshiligine qaray balalardıń kóbirek ses shıǵarıp sóylewi, shaqqan sóylewleri ushın sharayat jaratıp beriw kerek. Balalardıń sóylew belsendiligin jetilistiriwde kórgizbeli qurallardan aqılǵa muwapıq paydalanıw úlken áhmiyetke iye. Sonday-aq, hárekettiń hár túrliligi, olardıń túrleriniń ózgerip turılıwı, oyın usılları da balalardıń sóylew belsendiligin arttıradı. Durıs tańlap alınǵan hám dúzilgen sorawlar, tapsırmalar da sóylew belsendiligin támiyinlewshi qurallardan biri bolıp esaplanadı. Tárbiyashı sorawlar, tapsırmalar bergende, topardaǵı barlıq balalarǵa qaray múrájat etedi, zárúr bolǵanda onı tákirarlaydı, juwap beriwshige kóterińki, anıq, hámmege túsinikli etip sóylew kerekligi haqqında kórsetpe beredi, sóziniń rawajlanıwı hár qıylı dárejede bolǵan balalardan gezek penen soraydı, tek ǵana bir baladan soray bermeydi, topardaǵı balalarǵa juwap berip atırǵan balanıń juwabı durıs yamasa nadurıs ekenligin baqlap barıwdı aytadı, olarǵa soraw menen múrájat etedi: Ol durıs hám tolıq juwap berdi me? Jáne neler tuwralı aytıwı kerek edi? Tártibi menen sóylep berdi me?
Balalardıń sóylew belsendiligine baha beriwshi sorawlardan (saǵan nesi unaydı?) paydalanıw, dóretiwshilik tapsırmalar beriw, jeke tájiriybelerinen paydalanıwǵa shaqırıw hám basqalar da unamlı tásir kórsetedi.
7. Bilimlendiriwdiń kollektivlik xarakter payda etiwin balalarǵa individual qatnasta bolıw menen birge qosıp alıp barıw. Jumıstıń fronTállıq túri – bul ulıwma tapsırmalar, ulıwma ritm, hámme birge juwap beriw hám taǵı basqalar bolıp tabıladı. Bular óz gezeginde, balalarǵa beriletuǵın bólek tapsırmalar menen qosıp alıp barılıwı kerek. Tárbiyashı jeke (individual) tapsırma hám usıllardı tańlawda balanıń bilim dárejesi menen sóylew tájiriybesin, qızıǵıwshılıǵın esapqa alıwı kerek.
Ásirese, pedagog sabaq waqtında sóylewi jaqsı rawajlanbaǵan balalarǵa ayrıqsha itibar qaratıwı kerek. Sonday-aq, úndemes, sóylesiwdi qálemeytuǵın, ezbe balalarǵa jeke túrde qatnas jasawı tiyis.
8. Shınıǵıwdı durıs shólkemlestiriw. Sóylewdi jetilistiriw boyınsha shınıǵıwlar hár qıylı sharayatlarda shólkemlestiriliwi múmkin. Sóylewdi jetilistiriw shınıǵıwları kóbinese topar bólmesinde ótkeriledi. Sonday-aq, quwırshaq teatrı, kinofil`mler, háreketli oyınlar menen basqa zalda ótkeriledi. Jıldıń ıssı kúnlerinde shınıǵıwlar topar maydanshasında, háwlide de ótkeriliwi múmkin. Sóylewdi jetilistiriw shınıǵıwları hám basqa ilajlarda tómendegi gigienalıq sharayatlardı esapqa alıw kerek: jaqtılıq jeterli dárejede bolıwı, stollar, úskeneler balalardıń boyına say keliwi kerek. Balalardıń hám tárbiyashınıń turaqlı otıratuǵın ornı bolıwı, balalar stol átirapında otırǵanda tárbiyashını anıq kórip turıwı, balalar tárbiyashıǵa, tárbiyashı bolsa balalarǵa qarap otırıwı kerek. Topar bólmesiniń hawası úzliksiz jańalanıp turıwı tiyis.
Sabaqta háreketleniwshi, mayda predmetler, sonday-aq, loto oyını waqtında tarqatılatuǵın predmetler menen shınıǵıwlar islewde, akvariumdaǵı balıqtı, qápestegi qustı hám basqalardı baqlawda balalar dóńgelenip, tárbiyashı bolsa balalardıń ortasında otıradı. Sabaq waqtındaǵı ortálıq estetikalıq Tálaplarǵa juwap beriwi tiyis.
9. Sabaq nátiyjelerin esapqa alıw. Balalardıń bilimi sabaq protsesiniń ózinde itibarǵa alınadı. Tárbiyashı sabaq ótiw waqtında balanıń sóylewin baqlap, onıń juwabın esapqa alıp barıwshı dápterge belgilep qoyadı. Ásirese, baǵdarlamanıń quramalı bólimi esaplanǵan gúrrińlesiwge úyretiw boyınsha balalardıń juwapların kúndelikke jazıp baradı. Usılayınsha esapqa alıp barıw tárbiyashı ushın náwbettegi jumıs tapsırmaların belgilep alıwda járdem beredi.
10. Ótilgen materialdı basqa sabaqlarda yamasa basqa is-háreketlerde bekkemlew. Bul Tálap didaktikalıq printsiplerden biri-tákirarlaw printsipine tiykarlanǵan. Bul Tálapqa ámel etiw oǵada áhmiyetli. Sebebi, balalardıń sóylewin rawajlandırıw maqsetinde alıp barılatuǵın jumıs dawamında quramalı aqılıy kónlikpe hám tájiriybeler payda boladı. Balalarǵa ana tilin úyretiw basqa sabaqlarda da (dáslepki matematikalıq túsiniklerdi qáliplestiriw, muzıka, súwretlew háreketi hám basqalarda) ámelge asırıladı. Bul óz gezeginde balanıń hár qıylı háreketlerin shólkemlestiriwde sózdiń roli úlken ekenliginen dárek beredi.
Bir sabaq ótiw arqalı barlıq sóylew tapsırmaların (baǵdarlama Tálapların) ámelge asırıp bolmaydı. Máselen, turmıslıq háreketke, tábiyat hádiyselerine, turmıslıq–xojalıq, qol miyneti hám tábiyiy halda, balalardıń tek ózi qatnasıwında ǵana (awqatlanıw, juwınıw, kiyiniw, ósimliklerdi tárbiyalaw, tábiyat qoynında miynet etiw hám basqalarda) olardıń sózligine kirgiziledi.
Miynet hám onıń túrleri (turmıslıq-xojalıq, qol miyneti hám tábiyat qoynındaǵı miynet) balalardıń sózligin bayıtıwda jáne sóylesiw múnásibeti tájiriybelerin qáliplestiriwde tiykarǵı qural bolıp esaplanadı. Miynet protsesi tuwralı tárbiyashınıń aytqanları balalar tárepinen sózlikti belsene ózlestiriwde, baylanıstırıwshı sózlerdi rawajlandırıwda tiykarǵı rol oynaydı.
Oyın balalar sóziniń rawajlanıwı menen bayıwında járdem beriwshi áhmiyetli qural bolıp esaplanadı. Hár bir oyın túri ayrıqsha áhmiyetke iye. Rolli oyınlar belgili bir salaǵa tiyisli sózlerdi ózlestiriwge, óziniń pikirin erkin túrde aytıwǵa úyretedi. Kásipke tiyisli bolǵan (shıpaker, úy biykesi, tárbiyashı, aydawshı, satıwshı) roli oyınlar kásipke baylanıslı sózlerdiń balanıń sózligine jedel kirip barıwına hám mádeniyatlı sóylesiw tájiriybesin iylewine járdem etedi.
Dúziw, qurıwǵa tiyisli oyınlar balalardıń sózligin ózlestiriliwi qıyın bolǵan sózler menen tolıqtırıw jáne olardı sóylewde belsene qollanıwda úlken áhmiyetke iye. Bunday oyınlar arqalı balalar zatlar (predmetler)dıń sapasın, ólshemin, keńisliktegi jaylasıwın (iri, juwan, úlken, awır, juqa, uzın, joqarıda, tómende, aldında, keynıńde, ońda, shepte hám basqalar) bilip aladı hám sózliklerin bayıtadı.
Háreketli muzıka, saxnalastırılǵan oyınlar balada tásirli, mazmunlı sóylewdi, sestiń durıs tempi menen hawazın, durıs dem alıw hám shıǵarıwdı, diksiyanı qáliplestiredi.
Didaktikalıq oyınlardan balalardıń qorshaǵan ortálıq haqqındaǵı bilimlerin, sózliklerin bekkemlew ushın hám sóylesiw tájiriybesi menen kónlikpelerin (tekst dúziw, sóz túrin ózgertiw, gúrriń jazıw hám basqalar) qáliplestiriwde paydalanıladı.
Súwretlew háreketi, balalar ádebiyatı, bayram ilajları sóylewdi rawajlandırıwdıń áhmiyetli qurallarınan biri bolıp esaplanadı. Bul qurallar baǵdarlamanı uzaq este saqlawǵa járdem etedi, sózdiń tásirsheńligin támiyinleydi. Súwretlew kórkem óneri balalardı kóplep sorawlar beriwge iytermeleydi, óziniń túsinikleri menen pikirlesiwge úyretedi.
Turmıslıq háreket tárbiyashı tárepinen durıs shólkemlestirilse, ol sóylewdi durıs rawajlandırıwdıń zárúrli quralı bolıp qaladı.
Tárbiyashı turmıslıq háreket (awqatlanıw, kiyiniw, gimnastika, seyil, uyqılawǵa tayarlanıw hám basqalar) waqtında tárbiyaǵa waqıttı durıs ajıratıp, durıs basshılıq etse, balanıń sózligi tez bayıydı, sóylesiw sózi rawajlanadı. Solay etip, «Balalar baqshasında tálim-tárbiya baǵdarlaması»nıń «Qorshaǵan ortálıq penen tanıstırıw, sóylewdi jetilistiriw» bólimleri, olardıń wazıypaların ámelge asırıwda tárbiyashı balalardıń sóylewin rawajlandırıwdıń oǵada kóp usıllarınan paydalanadı eken. Eger usı usıllardıń barlıǵınan bir waqıttıń ózinde pútin bir pedagogikalıq protsess retinde paydalansa ǵana jaqsı nátiyjege erisiwi múmkin.