Balalardıń tilin ósiriw

2. Balalardıń tilin ósiriw pánıńiń payda bolıwı hám rawajlanıwı.


JOBASI:

1. Dáslepki jastaġi balalarda sóylewdi rawajlandiriw.

2. Balalardıń tilin ósiriwde xaliq awizeki dóretpeleriniń áhmiyeti.
3. Balalardıń tilin ósiriwde kórkem ádebiyattiń bala shaxsiń qáliplestiriwdegi xizmeti.
4. Mektepke shekemgi jastaġi balalarda kórkem ádebiyatti úyretiw.


Tayanish túsinikler. Balalarda sóylewdi rawajlandiriw, xaliq qosiqlari, jumbaq, jańiltpash, naqil-maqal, bala shaxsin qáliplestiriw.

Bala sóylewdi dáslepki jaslardan baslap iyeleydi. Balalar úsh jasqa kirgennen soń olardiń sóylewine itibar menen qaraw kerek. Bala úsh jasqa shekem sóylewin arwajlandiriw eń qiyin is bolip tabiladi. Bul waqitqa kelip miydiń sóylew bólimi analitik tárepten jetilisip boladi. Bala ana tiliniń grammatikaliq formalarin ózlestirip, sózlik qori kóbeyedi.

Dáslepki jillarda balalar sóylewin rawajlandiriwġa oqitiwshilardiń jeterli dárejede itibar bermesligi aqibetinde balalar 3-4 jasar waqtindada iyeley almaydi.
1. Bir jasqa shekemgi jasqa tolġanġa shekem balaniń sóylewin rawajlantiriwdiń tayarliq basqishlari.
Balaniń bir jasqa shekemgi dáwiri sóylewdi payda etiwdiń tayarliq basqishi bolip tabiladi. Bul basqish balalarda dawis reaktsiyalarin, átiraptaġilarġa eliklew hám sóylewine túsine baslaw ádetin rawajlandiriwdi óz ishine aladi.
Jańa tuwilġan balaniń qishqiriwi, demniń dawisi bul ókpeniń dúzilisiwi bolip tabiladi.
Sóylew elementleri áhmiyetin beriwshi dawis reaktsiyalari balalarda bir-úsh ayliq bolġanlarinda úlkenlerdiń balalar menen emotsional` mámlesi tásirinde payda boladi. Dáslepki jastaġi balalardiń sóylewin rawajlandiriw eki dáwirge 1) tayarliq 2) mustaqil sóylewdi payda etiwge baylanisli dáwirlerge bólinedi .
Tayarliq dáwiri. Balada emotsional múnásibet yarim jasar waqtinda payda boladi. Bul basqishtaġi áhmiyetli nárse balada úlkenlerge bolġan mámle qiliw zárúrliligini júzege keliwi bolip tabiladi. Bala bir ayliq bolġanġa shekem tez-tez oyanip turadi hám oyaniw waqtiń emshek emiw menen ótkeredi. Bunnan soń bala ananiń dizesinde jatqan waqitlari dáslepki baylanis-emotsionalliqqa tiykarlanġan múnásebet júzege keledi.
Úlken adam balani silaydi, oġan mehribanliq penen qaraydi . Kúledi,s óylesedi, erkelep hár turli dawislardi aytadi. Hár bir ana balani uzaq jilatpastan, tez tinishlandirip erkelep sóylew, mehribanliq penen oġan qaraw kerekligin biledi .
Bala eki ayliq bolġanda ol menen úlkenler ortasinda mámle sóylew dawislari járdeminde rawajlanip baradi. Bala úlken adamniń sózine qulaq salip oni qidira baslaydi . Oġan kózi túskende ol qatti kúledi gewdesiniń háreketi menen juwap beredi. Tórt ayliġinda onda birinshi buwinlar hám erin dawislari-ba, da, ma, bu boladi. Balada sóylewdi rawajlandiriw ushin tómendegiler Tálap etiledi .
1. Birinshi náwbette balani mámlede boliwġa buyimlardi oynawġa úyretiw kerek.
2. Bala bir jasqa tolġanġa shekem óziniń kózden keshirgen buyimlari yamasa adamlari oġan tanis boliwi kerek.
3. Bala buyim yamasa háreketleri kózden keshirgen waqitta úlken adamlar olardiń atlarin aytip beriw kerek.
4.Mámle waqtinda úlken adam aytip atirġan sózdi balaniń túsinip yamasa túsinbey atirġanliġin biliw kerek.
Bir jasqa shekemgi balalarda sóylewdi rawajlandiriw kórsetpeleri (Prof. N.M.Shelovanov maġliwmatlari tiykarinda.)
2-ayliq bolġanda-úlken adam sóyleskende uzaq waqit kúledi.
3-ayliq bolġanda-úlkenlerdiń oġan qilġan juwabina kúledi, dawislar shiġaradi hám qol-ayaqlarin tipirshilatadi.
4-ayliq bolġanda–dawis shiġiwina baylanisli buyimniń turġan jerin biledi hám úlken adamniń dawisin esitip oni tabadi. Bos waqtinda kóp kúledi, quwanadi, qatti dawislar shiġaradi, qol-ayaqlarin búgedi, dúziwleydi .
5-ayliq bolġanıńda–ózine tanis bolġan adamlardi taniydi. Ózine qaratilġan dawisti biledi. Uzaq waqitqa shekem gu-gu lap jatadi.
6-ayliq bolġanda –buwinlardi ayta baslaydi .
7-ayliq bolġanda uzaq waqit ġu-ġu lap jatadi
8-ayliq bolġanda hár túrli buwinlardi tákirarlap qayTálaydi.
9-ayliq bolġanda-úlkenlerge eliklep dawislardi tákirarlaydi. Úlkenler hár túrli jerdegi zatlardiń atin aytqanda oni qidiradi. Úlkenlerdiń iltimasi menen bazi bir háreketlerdi orinlaydi: “Qolińdi ber”, “Xosh bol”.
10-ayliq bolġanda úlkenlerge eliklep olardiń keynıńen hár túrli buwinlardi tákirarlaydi. Bir neshe balalar hám úlkenlerdiń atin biledi.
11-ayliq bolġanda-birinshi sózlerdi aytadi. Úlkenlerdiń aytiwi boyinsha topti dumalat siyaqli tanis háreketleri orinlaydi .
12-ayliq bolġanda túsinedi. Burin úyrengen átiraptaġilardiń atlari, buyimlar hám hádiyselerdiń bir neshesin sóz boyinsha túsinedi.
2.Eki jasqa qádem qoyġan balalardiń sóylewin rawajlandiriw. Eki jasqa tolġan balalar sóylewdiń túsiniw dáwiri bolip esaplanadi. Eliklewdiń ósiwi nátiyjesinde ekige qádem qoyġan balalardiń aytatuġin sózleri 200-300 ge jetedi. Balalardiń sóylewinde qisqa-qisqa sózler payda bola baslaydi. Balaniń sóylewi úlkenler menen bolġan múnásibette rawajlanadi. Bala eki jasqa tolġanda ózi orinlaytuġin yamasa bir neshe mártebe baqlaytuġin háreketlerdiń atlarin ózlestiredi. Balalar bir jasar 6 ayliġinda olardiń diqqatin bazi bir nárselerdiń sipatina,jkaġdayina hám waziypalarina qaratiw kerek.
Balalar eki jasqa tolġanda uliwmalastiriw qábiletine iye bola baslaydi.
Eki jasqa qádem qoyġan baloalardiń sóylewin rawajlandiriw ushin úlkenlerdiń sorawlarina túsiniwge hám juwap beriwge úyretiw lazim.
3.Dáslepki jastaġi balalardiń sóylewin rawajlandiriwshi didaktikaliq hám shiniġiw oyinlar.
Eger tárbiyashi tómendegi Tálaplari orinlasa, didaktikaliq oyinlar hám shiniġiwlar balaldardiń sóylewin rawajlandiriwġa jaqsi járdem beredi.
1. Didaktikaliq oyinlar hám oyin shiniġiwlardi plan tiykarinda ótkeriw. Pedagog ápiwayidan quramaliġiġa qaray printsipine súyenip jumis alip baradi.
2. Shiniġiwlardi tákirarlaw. Balalardiń shiniġiwlarda alip atirġan bilim hám kónlikpeleriniń bekkem boliwi ushin bir túrdegi oyinlar shiniġiwlardiń ózin bir neshe mártebe tákirarlaw kerek. Praktikada bazi bir oyinlar 2-4 mártebege shekem tákirarlanadi, hátte 5 –márte tákirarlaniwi tiyis.
3. Tákirarlawdan keyin qiynalip atirġan balalar ústinde individual jumis alip bariw.
4. Shiniġiwlardi tásirsheń etip ótkeriw.
5. Kórsetpelelik usilinan sóz benen baylanistirip paydalaniw.
6. Barliq didaktikaliq oyinlar balalardiń xizmetiniń bar boliwi menenr xarakterleniwi tiyis.
7. Shiniġiwdiń dawam etiwi balalardiń xarakterine hám emotsional jaġdayina baylanisli. Eger shiniġiw dawaminda balalar sharshámasa 10-12 minut dawam ettiriwi múmkin.
8.Shiniġiwdi duris shólkemlestiriw kerek.
Qaraqalpaq xaliq awizeki dóretpelerinen balalar qosiqlari haqqinda
Respublikamızdıń jámiyetlik turmısındaǵı bolıp atırǵan ǵárezsizlik tiykarındaǵı qayta qurıwlar turmıstıń barlıq tarawına keńnen en jayıp elimizdiń siyasiy hám ruwxıy ómirinde kún sayın áhmiyetli máselege aylanbaqta. Xalqımızdıń ásirler dawamında toplaǵan dúnyaǵa kóz- qarasın, milliy miyrasların, tálim- tárbiyalıq dástúrlerin biliw hám olardı xalqımızdıń turmıs tájiriybesinde keńn en jaydırıp paydalanıw búgingi kúni ayrıqsha zárúr. Eski áwladlar jaratqan bul ruwxıy baylıqlar, ata- babalarımızdıń úrp-ádet dástúrleri adamlar qálbinde belgili orın iyelegen sana- sezi -mimizge dáwirler asa saqlanıp kelinbekte.
Xalıq dástúrleri menen úrp- ádetleriniń tárbiyalıq áhmiyeti, turmıstaǵı ornı, wazıypası hám qollanılıwı xalıq pedagogikası menen baylanıslı. Xalıq pedagogikası dástúrleri ásirler dawamında hár bir xalıqtıń ózine tán ózgeshelikleri, shárt - sharayatları tiykarında adamlardıń turmıs saltına, ádep - ikramlıq qáliplesiwine úzliksiz tásir jasap kelmekte.
Har bir xaliqtiń ádebiy miyrasina, tariyxiy esteliklerine názer taslasaq, dástúrlerine , hátte oyinlarina diqqat awdarip oy juwirtsaq, jaslarġa tálim-tárbiya beriw máselesi birinshi orinda turatuġinliġin kóremiz. Bul ásirese xaliqtińawiz eki dóretpeleri dúrdanalari bolǵan naqil – maqallar, jumbaqlar, jańiltpashlar, xaliq qosiqlari menen erteklerinde, ápsanalari menen dástanlarinda ayqin kórinedi.
Awizeki xaliq dóretpeleri bala tárbiyasin alip bariwda oġada qunli ġáziyne sipatinda xizmet etetuġin biybaha xaliq pedagogikasi úlgileri bolip tabiladi.
Awizeki xaliq dóretpeleri jas óspirimlerge jaǵimli hám túsinikli bolip, balalar oni tez ózlestirip, úyrenip hám túsirip aladi. Sebebi, olardi xaliqtiń ármanlari, úmit hám tilekleri, turmisi hám tirishiligi ápiwayi hám qiziqli etip súwretlenedi. Soniń menen birge olarda súwretlengen waqiyalar menen hádiyseler kúndelikli turmista da jiyi ushirasadi. Awizeki xaliq dóretpeleri arqali tárbiyalanġan bala ózin qorshaġin dúńya hám turmis shinliġin duris túsiniwge úyrenedi. Balalarġa fol`klorliq shiġarmalar úlken quwanish hám lázzet baġishlaydi, olarda qosiq, taqmaq, ertek, jumbaq, naqil-maqal, jańiltpash hám sanamaqlardi aytip úyreniw Tálabin oyatadi.
Balalar qosiqlari kewilge toli bolip keledi, ásirese olardiń tez túsiniwine, Sonliqtan ol balalardiń tez yadlawina qolayli. Bul qubilislar xaliq pedagogikasinda balalardiń ózin-ózi tárbiyalawina da zor tásir kórsetken.
Awizeki xaliq dóretpeleri shiġarmalari mektepke shekemgi hám baslawish tálim-tárbiya jumislari tájiriybesine bekkem ornalasip barmaqta
Balalar qosiqlarin óziniń maqset etken tárbiyaliq mazmunıńa qaray bir neshe túrlerge bóliwge boladi. Ásirese, taqmaq, oyin-zawiq qosiqlari menen ótirik-óleńler tárbiya máselesinde ayriqsha názer awdaradi. Taqmaqti aytqanda balalar aniq etip, taqmaqlap sóyleydi. qosiqtiń hár qatari tásirli irġaq penen atqariladi. Bunda balalardiń sózdi aniq, toliq sóylewi hám sózdegi pikirlerdiń mánisine qaray dawis tolqiniń duris saqlaniwi gáp, sózdi óz ornıńa aytiw diqqatta boladi.
-Háy, túlkishek, túlkishek,
-Túnde qayda barasań.
-Mamamniń úyine baraman,
-Mamań saġan ne berer.
-Eshki sawip sút berer.
-Eshkisiniń súti joq.
Ilaġiniń puti joq.
-Taram-taram et berer,
-Oni qayda qoyasań,
-Tál túbine qoyamań,
-Iyt alip ketse ne qilasań,
-Iyt awzinan alaman,
-Batiy xanġa baraman.
-Batiy xanniń nesi bar,
-Ushar-ushar qusi bar.
-Uship ketti hawaġa,
-Qaytip tústi dár`yaġa,
-Dár`ya suwin quritti,w
-Aq shabaġin shiritti.
-Eki baydiń jurtinda,
-Eki tishqan uristi .
-Saqal-murtin julisti.

Búgingi kúni xaliq awizeki dóretpeleriniń biri bolǵan balalar qosiqlariniń eń kóp tarqalǵan túrleriniń biri bul “Túlkishek” qosiġi. “Túlkishek” qosiġi taqmaq retinde xaliq ishinde keń taralġanliqtan, bilmeytuġin , yadqa aytpaytuġin bala siyrek ushirasqan. Bul qosiq arqali balalardıń yadlaw qábileti rawajlanadi, soniń menen birge oyliliqqa házir juwapliliqqa, shaqqanliqqa úyretiledi .

Xaliq awizeki dóretpelerini balalar qosiqlari balalarǵa qiziqli jane tusinikli bolǵanliqtan, tek shiǵarma retinde emes, kewil sergitiw shiniǵiwlarina aylandiripta qollana aliw múmkinshiligi bar ekenligin aniqladiq. Usi usildi ámelge asiriw ushin tájiriybede qaraqalpaq xalqiniń “ Sanamaq” qosiq oyinıń sinap kórdik.
Qosiq oyinniń teksti:
Bir degenim – biliw.
Eki degenim – egew.
Úsh degenim – úshek.
Tórt degenim – tósek,
Bes degenim – besik,
Akti degenim – asiq,
Jeti degenim – jelke,
Segiz degenim – serke,
Toǵiz degenim – torqa,
On degenim – oymaq,
On bir degenim – jumbaq.
Ertedegi xaliq ǵaziyneleriniń qaysi birin alip qarasaqta ata – babalarimizdiń belgili bir maqsetlerdi gózlep is tutqanıń kóremiz.Olar balalarina qosiq arqali sandi, sanawdi úyretiw menen áwladlariniń oyshil, aqilli bolip jetilisiwin niyet etken.
Turmista qollanilatuǵin buyimlardiń atlarin keltirip, qosiq arqali turmisqa, olardi tutiniw jollarina tárbiyalaǵan. Sonday - aq sóz marjanlarin úlgi etip, sóylewdiń mádeniyatili táreplerinúyretken. Qaraqalpaq xalqiniń “Sanamaq” qosiǵi da usi tiykarda dóretilgen. Sonliqtanda búgingi, tálim- tárbiyaniń mazmuni hám formasi jaǵinan hár tárepleme, rawajlanip atirǵan payitlarinda xaliq qosiqlariniń perzentlerimiz tárbiyasinda áhmiyeti oǵada ulli.
Insanǵa kishi jastaǵi mehir menen sińdirilgen milliy ǵáziyne – ómirlik ruwxiy aziq bolip qaladi. Xalqimizdiń ásirler dawaminda danaliq penen dóretken bunday mádeniy miyraslari milliy tárbiyani jánee de jetilistiriwde bizge biybaha ǵáziyne bolip xizmet etedi.
Mektepke shekemgi hám mektep jasindaǵi balalarġa bilim hám tárbiya beriwde eń tiykarġı wazıypalar olarġa ana tilin úyretiw, sóylew tilinıń rawajlandırıw, sóylesiw qatnasıġına, óz-ara sóylesiwge úyretiw bolıp esaplanadı. Olar balaniń tilin jatliqtiriw menen bir qatarda jaslardi ádep-ikramli boliwġa úyretedi.
Balalardiń sózlik qorin bayitiwda xaliq pedagogikasiniń áhmiyetin joqaridaġi misallar menen kórip óttik. Balalar qosiqlarinan uqipliliq penen paydalana biliwleri kerek, sonda qosiqlardiń mánisin hám áhmiyetin tez túsinip ózlestirip alip, olardi ózleri de aytip júriwg ádetlene baslaydi.
Mektepke shekemgi jastaġi balalar menen islesiwde kórkem sóz oġada úlken orindi tutadi. Balalar ertekler, qosiqlar, gúrrińlerdi esitiwdi jaqsi kóredi. Balalar ádebiyati óziniń kórkemligi, mazmuni, suliwliġi, qiziġiwshańliġi menen balalarġa quwanish baġishlaydi. Soniń menen birge balalarġa tárbiyaliq tásirde kórsetedi. Ulli rus demokrati V.G.Belinskiy balalar kitabi tárbiya ushin jaziladi, “tárbiya-ulli is, ol insanniń táġdirin sheshedi” degen edi.
Kórkem ádebiyattiń bahaliliġi balaniń hár tárepleme ósiwine tásir kórsetedi. ishki sezimlerin hám óz-ara múnásibetlerin ashıp beredi, túsindiredi. Ol balalardıń sezimlerin rawajlandıradı, qıyaldı tárbiyalaydı, qosıqlardan olardıń muzıkaların, qalay aytılġanlıġın bilip aladı
Kórkem shıġarmanıń eń jaqsı úlgileri balalarda ádep-ikramlıq sıpatların payda etiwge: jaqsı-jaman, haq-nahaq, ras-ótirik, tuwri-tuwri emeslikti bilip aliwġa, sózlerdiń mánisin túsinip alıwġa járdem beredi.
Perzentlerimizge qosiqlardi úyretiwde yaddan oqiw usinis etiledi. Úyretiwshi qosiqti yaddan oqiw waqtinda kitap penen isi bolmay, kórkemlep tásirli oqisa, balada oǵan háwes sezimleri hám eliklewler payda boladi. Sol arqali da balalardiń qosiq mazmuniń qalay etip qabil etip atirġanliġin jeńil baqlay aladi.
Xalqımızdıń pútkil jasaw ómiri dawamında payda bolǵan hám qáliplesken, turmıstıń barlıq tarawında saqlanıp kiyatırǵan xalıq awızeki dóretpeleri perzentlerimiz qálbine qansha tereń sińdirilgen sayın mádeniy rawajlanıwımızǵa sonshelli kúshli tásir etedi.
Bilimlendiriw hám ruwxıylıq salasındaǵı turaqlı jumıs insandı jetilistiriw respublikamız el basshısınıń hár bir shıǵıp sóylewlerinde jámiyetimizdiń tiykarın qáliplestiretuǵın eń áhmiyetli qurawshısı sıpatında belgilenip kelmekte. Ullı danıshpanlarımızdan biri Abu-Al`-Beruniy jas áwladqa ilim 6yretiw jolında aqıl hám bilimge sóyeniwimiz lazımlıǵı haqqında aytıp, mınaday pikirlerdi bildiredi. «Til-insanlar arasındaǵı baylanıs hám pikir almasıw quralı ǵana emes, al bálki bárshe pánler tiykarın 6yretiw giltidur»,- dep kórsetedi.
Demek, sonday eken tiykarǵı wazıypalardan biri salamat áwladtı tárbiyalaw. Bul áhmiyetli wazıypanı ámelge asırıw-birinshi gezekte oqıtıwshıǵa baylanıslı.
Ana tili, ádepnama, nabiyat naiw hám qosiq sabaqlarında xalıq awızeki dóretpelerinen paydalanıp sabaqlar ótiw házirgi k6nniń eń bir juwapkerli Tálaplarınan bolıp otır. Sonıń ushında sabaq barıslarında sabaq ótiwdiń hár t6rli janasha, qızıqlı, oqıwshılardıń sabaqqa qızıǵıwshılıq sezimlerin bayıtıp baratuǵın usıllarınan paydalanıp xalqımızdıń altın miyras bay ǵáziynesinen paydalanıp bilim beriwimiz tiyis. Xalqımızdıń ólmes dóretpelerinen paydalanıp barıw arqalı oqıwshılarǵa bilim sapalı beriledi, ótilip atırǵan tema mazmunına j6dá tereńnen t6sinip aladı, sózlik xorı bayıp barıladı. Ásirese xaliq qosiqlarin namaga salip, duwtarda berilip qosiq atqarip atirǵan jas baqsilarimizdi har kórip esitkenimizde háwesiń keledi.
Juwmaqlap aytqanda, oqıwshınıń sabaqqa qatnasıwı onıń jazba hám awızeki sóylew tiliniń rawajlanıwı, erkin pikirlewi, bolıp atırǵan waqıyaǵa óz pikirlerin bildire alıwǵa tárbiyalap barılıwı muǵallimniń sheberliginde interaktiv metod hám usıllar járdeminde iske asadı..
Bunday sabaqlarda oqıwshı zerikpeydi, belsene qatnasadı, sabaq qızıǵarlı bolǵanlıǵı ushın biliwge qumarlıǵı artıp baradı. İzleniwshilik qábileti, pikirlew sezimleri rawajlanıp baradı.
Mine, biz oqıwshılarımızdı oqıtıp tárbiyalawda xalqımızdıń mol altın ǵáziynesindegi ertek, naqıl-maqal, jumbaq hám jańıltpashlardan paydalanıp sabaqlar ótip barsaq, belgilengen MBS Tálaplarına juwap beretuǵın, xalqımızdıń arasınan sóz qıysınıń keltirip, óz sózin tawıp sóylep, qálegen ortada erkin pikirley alatuǵın insanlardı tárbiyalap jetistire alamız - dep isenemiz hám hár bir bilimlendiriw tarawındaǵı ustaz, tárbiyashı muǵallimlerimizdi óziniń sabaqlarında xalqımız miyraslarınan paydalanıp bilim hám tárbiya beriwge shaqıramız.
Hár bir balada kitap oqiwġa bolġan qiziġiwdi oyatiw hám onnan paydalaniwdiń en ápiwayi kónlikpelerin payda etiw ushin kitap múyeshin shólkemlestirip bariwimiz zarúr.
Balalar kórkem ádebiyatı olarġa aqılıy, ádep-ikramlılıq hám estetikalıq tárbiya beriwde, sóylewdi hár tárepleme rawajlandırıwda hám bayıtıwda úlken tásir etiwshi qural bolıp esaplanadı. balalarġa jámiyet turmısın hám tábiyatın, insanlar dúńyasınıń ishki sezimlerin hám óz-ara múnásibetlerin ashıp beredi, túsindiredi. Ol balalardıń sezimlerin rawajlandıradı, qıyaldı tárbiyalawdı qosıqlardan olardıń muzıkaların, aytılġanlıġın bilip aladı,
Kórkem shıġarmanıń eń jaqsı úlgileri balalarda ádep-ikramlıq sıpatların payda etiwge: jaqsı-jaman, haq-nahaq, ras-ótirik hám t.b. sózlerdiń mánisin túsinip alıwġa járdem beredi.
Kórkem ádebiyat balalarġa insanlardıń turmısı hám miynetleri, isleri hám qaharamanlıqları, balalıqtaġı eń qızıqlı waqıyalar, olardıń oyınları, miynetleri haqqında gúrriń etip beredi.
Kórkem ádebiyat balalarġa ómirdi túsiniwdi hám sol arqalı bala turmıslıq tájiriybesiniń artıp barıwına tásir etedi. Kórkem ádebiyat insanlardıń ishki dúńyasın, olardıń sezimlerin, xarakterin ashıp beriwi menen balalardı albırawġa, qaharmanlardıń is-háreketlerin bahalawġa hám onı analiz qılıwġa úyretedi.
Qaraqalpaq xaliq pedagogikasinda “R”, “Q”, “G” seslerine quralġan jańiltpash úlgileriniń tómendegidey túrlerinde ushirasadi .
Qirda qiriq qirġawil,
Qiriq qirġawil ishinde,
Qiriq jil qisir qalġan,
Qizil, qil quyriqli qirġaiwil
yamasa
Esiktiń aldi qara baraq,
Qarabaraqtiń arjaġi,
Qara baraq,
Hámme qara qasqa baspaġin,
Qara qarabaraqlandirmaġa aparatir,
Men de qara qasqa baspaġimdi,
Qarabaraqlandirmaġa apartiraman
Bul misallarda “R” sesi aktiv qollanilip, “Q”, “G” seslerinde bala tiliniń jatliġi ushin qosimsha qosarlanip keledi. Egerde bala Jańiltpash qatarlarindaġi “Q”, “R”, “G” seslerin tez, shaqqan, aniq ayta almasa, ol shúljiń dep aTáladi. Bala bul jaman atqa ilinbew ushin gúresip, jańiltpashti jańilmay orinlaydi. Misali:

Qaladan alġanim alti arba asqabaq,

Alti arba asqabaqqa jekkenim,
Tarġil ala taypaq múyiz,
Aq bókse baspaq, aq bókse baspaq.

Jańiltpashlar ásirler dawaminda xaliq tárepinen jiynaqli, kórkem hám mazmunli etip islenip, jiynalip kelgen .

Adamġa sók shópshettirmesten,
Sók shópshettirmese de
Kóp shópshettirmesin.
Bular tiykarinan xaliqtiń turmis tirishiligine, kásiplerine baylanisli dóreydi. Adamlar arasindaġi múnásebep, qatnas, tálim-tárbiya haqqinda da kóplegen jańiltpashlar bar. Olar balaniń tilin jatliqtiriw menen bir qatarda jaslardi ádep-ikramli boliwġa úyretedi.

Biziń tamniń quyashlamasinda,

Quyashlama sonda
Quyashlamalamasań da,
Quyashlamalaspasańda,
Quyashlamalasasań.
Jańiltpashlar balalardiń sóylew tilin shiniqitiw uushin islegen xaliq pedagogikasindaġi tásirshen usillardan biri. Ol tek tildi jatliqtiriw menen sheklenbey, tez túsinip yadlap aliw boyinsha kónlikpeler de beredi. Bala tilin jatliqtiriwi ushin oni shúljiń boliwdıń saqlandiriwi menen birlikte xaliq leksikasiniń sózlik fondıń, sostavin úyretedi, sóz bayliġin kúsheytedi. Usi jańiltpashlar arqali jas áwlad jámiyetlik qubilislardi taniwġa, tábiyatti súyiwge, oylanip sóylewge, sózdi aniq, naqma-naq jaġimli, ótkir aytiwġa qáliplesedi.
Balalardiń sózlik qorin bayitiwda xaliq pedagogikasiniń áhmiyetin joqaridaġi misallar menen kórip óttik. Tárbiyashilar tek til ósiriw sabaġinda ġana emes, al bos waqitlarda da , qolayli kelgen payitlardiń hámmesinde de naqil-maqallardan uqipliliq penen paydalana biliwleri kerek, sonda naqil-maqallardiń mánisin hám áhmiyetin tez túsinip ózlestirip alip, olardi sóylesiw waqtinda ózleri de qollaniwġa ádetlene baslaydi.
Balalarġa ana tilin úyretiwde kórkem sóz qurallari.
Mektepke shekemgi jastaġi balalar menen islesiwde kórkem sóz oġada úlken orindi tutadi. Balalar ertekler, qosiqlar, gúrrińlerdi esitiwdi jaqsi kóredi. Balalar ádebiyati óziniń kórkemligi, mazmuni, suliwliġi, qiziġiwshańliġi menen balalarġa quwanish baġishlaydi. Soniń menen birge balalarġa tárbiyaliq tásirde kórsetedi. Ulli rus demokrati V.G.Belinskiy balalar kitabi tárbiya ushin jaziladi, “tárbiya-ulli is, ol insanniń táġdirin sheshedi” degen edi.
Kórkem ádebiyattiń bahaliliġi balaniń hár tárepleme ósiwine tásir kórsetedi. Eń jaqsi kórkem ádebiyat shiġarmalari balalarda jaqsi-jamandi, ádalatli-ádalatsiz, tuwri-tuwri emeslikti bilip aliwġa járdem etedi.
Baqsha balalarin kórkem ádebiyat penen tanistiriw waziypalari.
Xaliq awizeki dóretpeleri, ózbek, qaraqalpaq, rus, klassik shayirlariniń shiġarmalari balalarġa oqip hám gúrriń etip beriletuġin shiġarmalardan sanaladi. Kórkem ádebiyattan balalar turmistaġi bolġan waqiyalar tuwrali túsiniklerge iye boladi. Ásirese, balaniń oy-órisiniń rawajlaniwina úlken tásir etedi. Erteklerden tisqari shayirlarimiz balalar ushin kóp dóretpeler jazġan. Ózbek, qaraqalpaq, rus xaliqlariniń shayirlari balalar ushin gúrrińler, qosiqlar dóretken. Máselen, G.Gulom, A.Nawayı, Q.Hikmat, Sh.Atamuratova, X.Saparov, U.Sadıkov, S.Abbazov, I.Qurbanbaev, K.Chukovskiy, S.Mixalkov h.t. basqalardiń miynetlerin aytip ótsek arziydi.
Balalarġa oqip beriletuġin shiġarmalarġa hár túrli janrdaġi gúrriń, povest`ler, proza hám qosiq túrindegi ertekler, dástanlar, jumbaqlar, jańiltpashlar kiredi.
Tárbiyashiniń kórkem oqiw yamasa gúrriń etip beriwge tayarliġi.
Balalar kitabi balaġa túsinikli bolġan, oniń aqili hám qálbine jetip baratuġin jaġdayda ġana tárbiyaliq áhmiyetke iye boladi. Tárbiyashilar balalardiń shiġarmalar haqqindaġi bilimlerin bekkemlep bariwi ushin aldińġi jas gruppalarinda olardiń qaysi shiġarmalar menen tanisqanliġin biliwi kerek. Buniń ushin jildiń basinda aldińġi gruppa programmasin kórip shiġiwi kerek. Tárbiyashi kalendar` plan dúziwde jaqin araliqta bolatuġin shiġarmalardiń dizimin belgilep aliwi kerek. Bunda tárbiyaniń waziypasi belgileniwi lazim. Tárbiyashi balalarġa gúrrińdi qanday etip jetkeriwdi oylawi tiyis.
Xaliq erteklerin oqip bermesten oni aytip bergen maqul boladi. Gúrriń etip beriw xaliq erteklerin aytip beriwdiń dástúriy joli.
Qosiqlardi yaddan oqiw usinis etiledi. Tárbiyashi qosiqti yaddan oqiw waqtinda kitap penen isi bolmaydi, ol ballaardiń qosiq mazmunıńiń qalay etip qabil etip atirġanliġin jeńil baylay aladi. Kitaptan oqiw, yaddan aytip beriw hám gúrriń etiw usillari barliq jas gruppalarinda qollaniladi. Biraq kishkene gruppalarda yadtan oqiw hám gúrriń etip beriwge úlken orin ajiratilġan.
Tárbiyashiniń tayarliq kóriw dárejesi kitaptan paydalaniw maqsetin aniqlawdan baslanadi.
Tárbiyashi kitapti aniqlap, onnan paydalaniw maqsetin aniqlap, shiniġiwdiń planıń dúzedi. Shiniġiw temasinda kitaptiń, avtordiń ati hám oni balalarġa qanday etip jetkeriw-oqip beriw usili kórsetiledi.
Illyustratsiyalardi kórsetiw. Mektepke shekemgi tárbiya jasindaġi balalarġa mólsherlengen kitapta álbette, boladi. Illyustratsiya teksttiń belgili bir bólimine baylanisli, qandayda waqiyani túsindiriwshe súwret bolip tabiladi. Balalar kitabinda illyustratsiya tekst penen bir orinda turadi, sebebi, balaniń ózi kitapti oqiy almaydi. Kim tap bolsa oġan aldıńnan súwreti menen múrájáát qiladi. Balalar kitaptaġi barliq súwretlerdi kózden keshirgeni menen ondaġi ayirim súwretlerdiń mazmunıń toliq ańlay almaydi. Olardiń arasinda diqqati turaqli bolmaġan balalarda ushirasip turadi. Balalardi illyustratsiyani uzaq waqit diqqat penen kózden keshiriwge, olardaġi kitaptaġi qaharmanlar hám basqalardi tanip qaliwġa úyretiw lazim. Mektepke shekemgi jastaġi balalarġa kórgen ob`ekti boyinsha sorawlar berip bariw kerek. Bul ne, ol ne islep atir, Bul kim, ne islep atir, reńi qanday h.t.b.
Illyustratsiyalar úlken, uzaqtan jaqsi kórinetuġin bolsa oni balalarġa kórsetiw kerek. Sonday kitaplarda bar, ondaġi súwret pútin bir betti iyelep turadi, tekstte bolsa oġan qosimsha túsindiriw beriledi. Bunday kitaplardi oqiw kitaplardiń ózine tánliligi menen ajiralip turadi. Tárbiyashi áwele illyustratsiyani kórsetedi, soń yaddan biliw lazim bolġan tekstti oqip beredi. Illyustratsiyani kórsetip bolġannań soń jáne tekstke qaytip illyustratsiyaġa tiyisli jerlerin oqip beriwi tiyis. Úlken balalar menen olarġa tiyisli tanis kitaplardiń illyustratsiyalarin kózden keshiriw ushin jil dawaminda bir neshe shiniġiw ótkeriw usinis etiledi. Bunday shiniġiwlardi ótkeriw ushin 12-13 bir atamadaġi kitaplardi tarqatiw lazim. Illyustratsiyani kórsetiw waqtinda kitapti hesh qashan bukpew kerek. kitapti oqip bolġannan soń súwretlerdi tákirarlap kózden keshiwge ótiw múmkin. Soniń menen, illyustratsiyadan paydalaniw metodikasi kitaptiń mazmunıńa qaray hár túrli sheshiledi.
Tanis emes sózlerdi túsindiriw.
Tanis emes sózlerdi túsindiriw illyustratsiyalardi kórsetiw siyaqli hám tańlawdan aldıń, kórkem shiġarmani oqip beriw protsessinde alip bariladi. Egerde ayirim sózler hám frazalardi bilmew uliwma mazmundi túsinip aliwġa tosqigliq etse bunday sózlerdi aldıńnan oqiwshilarġa túsindiriw lazim boladi. Bazi bir sózlerdi gúrrińdi oqip beriw protsessinde tanis emes sózlerdi taniw sózlerge salistiriw printsipi tiykarinda túsindiriw múmkin. Otaw, ilashiq-úy. Sonday-aq tariyxiy dáwir menen baylanisli bolġan shiġaramalardaġi tanis emes sózlerdi túsindiriw kerek.
Balalarġa oqip beriw metodikasi.
Kórkem ádebiyattan paydalanatuġin shiniġiwlar tinish sharayat jaratilġan jaġdayda ótkeriwdi Tálap etedi. Hesh nárse balalardi esitiwge kesent etpewi kerek.
Shiniġiwdi texlik penen shólkemlestiriw lazim. Tárbiyashi balalardi xoshkewillik penen hám ástelik penen otiriwġa mirát etip, balalardiń qalay otirġanıń tekserip shiniġiwdi baslaydi.
Shiniġiw baslaġannan balalardiń diqqatin tartiw júdá áhmiyetli. Buġan eskertiw, qorqitiw menen emes, al qiziġarli túrde erisiw múmkin. Balalar menen alip barilatuġin is kórkem shiġarmaniń mazmunıńa baylanisli boladi. Máselen, Búgin men sizlerge ózbek xaliq ertegi “Aqilla qiz qanday etip qizġanshaq baydi aldaġani”n oqip beremen, shiniġiwdi kirisiw menen baslawġa boladi. Máselen, S.Ya.Marshaktiń “On eki ay” ertegin oqip bermesten aldıń:
Tárbiyashi: Balalar bir jilda neshe ay bar.
Balalar yamasa tárbiyashi: on eki ay.
Bir ay bir aydan keletuġinliġin túsindirip bolġannan soń ertektegi waqiyani aytip beriwdi baslaydi.
Oqilġan materiallardi bekkemlew usillari. Balalarġa oqilġan shiġarmani tereńirek ańlap aliwġa eslep qaliw ushin tárbiyashi hár túrli metodikaliq usillardan qollanadi. Tákirarlap oqip beriw, gúrriń etip beriw, dramalastiriw usillarin paydalaniw múmkin.
Tákirarlap oqip beriw. Balalarda qiziġiwdi oyatqan kishkene shiġarmani oqip beriw menen aq jáne bir-eki mártebe oqip beriw jaqsi nátiyje beredi. Úlken shiġaramalardiń ayrim kerekli jerlerin oqip bergen maqul. Shiġarmadan tákirarlap paydalaniw jaqin 2-3 hápte ishinde bolġani maqul.
Balalar menen qosiq yadlaw.
Kishkeneler ushin basip shiġarilġan kórkem shiġarmalardiń kópshiligi qosiq formasinda jazilġan. Balalar ushin jazilġan qosiq shiġarmalari mazmuni óziniń xarakterine qaray hár túrli boladi. Baġdarlamada kórsetilgen ádebiyatlar diziminen paydalaniw maqul keledi.
Yadlatiw ushin qosiq tańlaġanda soni esapqa aliw kerek, qosiqtiń kólemi onsha úlken bolmawi kerek. Kishkene gruppalarda 1-2 punktten aspawi, úlken gruppalarda sál kóbirek boliwi múmkin. Balalar orta esap penen bir ayda 1-2 qosiqti yadlay aladi.
Máselen, A.Bartoniń “Tayinshaq” qosiġin yadlatiw.
Baġdarlamaniń mazmun balalardi qosiqtiń mazmuni menen tanistiriw, oniń mánisin túsiniwge hám yadlawġa járdem beriw.
Shiniġiw ushin material: oyinshiq tayinshaq, taraq.
Shiniġiwdiń barisi: Balalar yarim sheńber payda etip otiradi.
Tárbiyashi: Balalar qarańlar bizge miyman bolip kim kelgen. Bul ne.
Balalardiń juwaplari.
Biz bul tayinshaqti kórgenbiz.
Tárbiyashi qosiqti oqip beredi. Qosiqti oqip beriw menen birge óz háreketlerin etedi.
Tárbiyashi: Rasul kel, tayinshaqti tarap qoy.
Rasul tárbiyashiniń qilġan háreketlerin qayTálap, orinlaydi. Shiniġiw aqirinda tayinshaq penen oynaladi. Bunnan basqada oyinlardi shólkemlestiriw múmkin.
Kitap múyeshi.
Hár bir gruppa xanasinda ballaarda kitap oqiwġa bolġan qiziġiwdi oyatiw hám onnan paydalaniwdiń en ápiwayi kónlikpelerin payda etiw ushin kitap múyeshin shólkemlestiredi. Kitap múyeshi qolayli, jaqtili jerge jaylasqan hám oniń ushin durisli mebel` tańlap aliw kerek boladi.
Kitap múyeshinde balalardiń ózleri kóre alatuġin kitaplar boladi. Kishkene gruppalardiń jil basinda kitap taxtashasina tanis bolġan kitaplardan bir neshessi qoyiladi. Basqada shiġarmalar menen tanisiw ushin kitap vitrinasi tazalap turiladi. Mektepke tayarlaw gruppasi balalar kitap shkafin satip alġan maqul. Barliq gruppalardaġi balalar kitap haqqinda sáwbetlesedi. hámme gruppalardiń kitap múyeshinde súwretler yamasa fotosúwretler salinġan papkalar hám balalardiń sizġan súwretleri boyinsha papkalar boliwi tiyis.
Kórkem shiġarmalari sahnalastiriw.
Házir mektepke shekemgi jastaġi balalar ushin sahnalastiriwdiń bir neshe turi bar: dralamlastirilġan oyin, quwirshaq teartdiń hár turli túrleri, diafil`mler. Bazi bir sahnalastirilġan oyinlar radio hám televidenie arqali beriledi. Balalar baqshasinda quwirshaq teatrdan, ádettegi barmaqli quwirshaq teatrdan, ádettegi oyinshiqlar teatri, barmaqli teatr, kólenke teatrdan keń paydalaniladi.
Oyinshiqlar teatri ballaar teatrinda keń tarqalġan túri bolip tabiladi.
Kóleńke teatri quwirshaq teatriniń ózine tán bir turi bolip tabiladi. Kóleńke teatri ushin ekran hám siluetler kerek. Ekran taxta rama 1 metr, boyi 60 santimetr, tómengi taxtasha 10 santimetr bolip juqa aq mata menen tartiladi. Kóleńke teatri ushin terezeden túsetuġin jaqtiliq yamasa elektr lampochkasi kerek.
Kishkene gruppalarda radio essitiriwlerden paydalanilmaydi.


Qosimsha sorawlar
1. Dáslepki jastaġi balalar sóylewin óz waqtinda támiyinlewshi tárbiyaliq tásirdiń tiykarġi formasi ne W
2.Balalardiń sóylewiniń ósiwinde birinshi jastiń áhmiyetin aytiń.
3. Oyinlar-sóylewdi rawajlandiriw shiniġiwlari hám olarġa qoyilatuġin Tálaplar.
4.Balalar eki jasqa qádem qoyġanda olardiń sóylewi qanday rawajlanadi?
5. Mektepke shekemgi balalardi tárbiyalawda kórkem ádebiyattiń roli qanday?
6. Balalardiń sóylewin rawajlandiriwda xaliq pedagogikasi úlgileriniń tutqan ornıń aytip beriń.
7. Ádebiyatlar dizimin xarakterlep beriń.
h. Kórkem ádebiyat shiġarmalarin oqip beriwge qanday tayarliqlar kóriledi?
9.Kórkem shiġarmalardi oqip beriwde tárbiyashiniń aldıńa qanday waziypalar qoyiladi?
10. Oqip berilgen kitap boyinsha gúrriń qanday dúziledi?
11. Tárbiyashi kitapti oqip bermesten aldıń ne jumis qiladi?
12. Balalar baqshasinda instsenirovkalardiń qaysi túrlerinen paydalaniladi?
13. Diafil`mdi qanday etip kórsetiw kerek?
14. Hár túrli gruppalarda balalarġa qosiq qanday usillarda yad etiledi?
15.Gruppalarda kitap múyeshi ne ushin dúziledi hám kitap múyeshinde balalar menen islesiwdiń formalari?
16. Naqil-maqallar, jumbaqlar, jańiltpashlardiń balalardiń tilin rawajlandiriwdaġi roli.
Úyge tapsirma
Balalardiń sóylewin rawajlandiriwda kórkem ádebiyattiń roli tuwrali referat tayarlaw .


Ádebiyatlar .
1. Xalq pedagogikasi inson kamolotinıńg asosi.T.1992y.
2.Órta Osieda pedagogik fikr taraqqietidan lavhalar.T.1996 y.
3.Alimov A. Bilimdi jańalaw dáwir Tálabi. N.Bilim.1997.
4.Tájimuratov Á. Qaraqalpaq xaliq pedagogikasi. N.Bilim.1996 j.
5.Razbaeva E.M, Axmedova X.A. Nutq wstirish metodikasi.T.Oqituvchi, 197h y.
6.Joraev S, Qodirov H. Kichkintoylar nutqini wstirish.T.Oqituvchi.1995 y.