Balalardıń tilin ósiriw

Anıq sóylew túsinigi hám onı rawajlandırıw jolları.
Anıq sóylew – insanlardıń bir-birin túsiniwinde qarım-qatnastı táminlewshi mazmunlı keń jayılǵan pikir
Anıq sóylewdi pikirlew duńyasınan ajıratıp bolmaydı, onda balalardıń logikalıq pikirlewi, qabıllap atırǵan maǵlıwmatları boyınsha pikirlewi hám olardı durıs sáwlelendiriw qabileti kórinedi.
Anıq sóylew úsh tiykarǵı wazıypanı atqaradı:
individualara
ishki individual
ulıwma insanıy
İndividualara – insanlar ortasındaǵı qarım-qatnas quralı. Bul jaǵdayda sóylew - monolog, dialog, bir neshe adamlardıń sáwbeti formasında ámelge asırıladı.
Ishki individual – bul jaǵdayda sóylew kóplegen ruhıy proceslerdi (pikirlew, dıqqat-itibar, eslew, kóz aldıńa keltiriw) anıq ańlaw dárejesine kóterip, individke ruxıy proceslerdi tártipke salıw hám baqlaw múmkinshiligin beriwde olardı ámelge asırıw quralı bolıp qızmet etedi.
Ulıwma insanıy – bul jaǵdayda sóylew tek bir ǵana adamǵa ulıwma insanıy social-tarixıy tájiriybe qorınan xabardar bolıw imkaniyatın beredi.

• 
  Mektepke shekemgi tálim orınlarında oqıtıw eki formada ámelge asırıladı:
  

a) erkin sóylew qarım-qatnasında
b) arnawlı shınıǵıwlarda
Dialog kópshilik jaǵdayda erkin sóylew qarım-qatnasında payda boladı hám olar balalardıń sózlik qorın bayıtıwda aytılıwına baylanıslı grammatikalıq kónlikpelerin tabiiy túrde rawajlandırıw bazasi hám anıq sóylew kónikpelerine iye bolıw bazasi esaplanadı.
Dialog formasındaǵı anıq sóylewdi rawajlandırıwǵa baylanıslı arnawlı shınıǵıwlar sáwbet metodı xám immitaciya metodı tiykarında ótkeriledi. Bul metodlar tómendegi usıllar járdeminde ámelge asırıladı:
Tayarlıq sáwbeti (sóylesiw) usılları;
Teatrlastırıw usılları (imitaciya, qayta aytıp beriw).
Bala sóylewdi dáslepki jaslardan baslap iyeleydi. Balalar úsh jasqa kirgennen soń olardiń sóylewine itibar menen qaraw kerek. Bala úsh jasqa shekem sóylewin arwajlandiriw eń qiyin is bolip tabiladi. Bul waqitqa kelip miydiń sóylew bólimi analitik tárepten jetilisip boladi. Bala ana tiliniń grammatikaliq formalarin ózlestirip, sózlik qori kóbeyedi.
Ertedegi xaliq ǵaziyneleriniń qaysi birin alip qarasaqta ata – babalarimizdiń belgili bir maqsetlerdi gózlep is tutqanıń kóremiz.Olar balalarina qosiq arqali sandi, sanawdi úyretiw menen áwladlariniń oyshil, aqilli bolip jetilisiwin niyet etken.
Turmista qollanilatuǵin buyimlardiń atlarin keltirip, qosiq arqali turmisqa, olardi tutiniw jollarina tárbiyalaǵan. Sonday- aq sóz marjanlarin úlgi etip, sóylewdiń mádeniyatili táreplerinúyretken. Qaraqalpaq xalqiniń “Sanamaq” qosiǵi da usi tiykarda dóretilgen. Sonliqtanda búgingi, tálim- tárbiyaniń mazmuni hám formasi jaǵinan hár tárepleme, rawajlanip atirǵan payitlarinda xaliq qosiqlariniń perzentlerimiz tárbiyasinda áhmiyeti oǵada ulli.
Insanǵa kishi jastaǵi mehir menen sińdirilgen milliy ǵáziyne – ómirlik ruwxiy aziq bolip qaladi. Xalqimizdiń ásirler dawaminda danaliq penen dóretken bunday mádeniy miyraslari milliy tárbiyani jánee de jetilistiriwde bizge biybaha ǵáziyne bolip xizmet etedi.
Mektepke shekemgi hám mektep jasindaǵi balalarġa bilim hám tárbiya beriwde eń tiykarġı wazıypalar olarġa ana tilin úyretiw, sóylew tilinıń rawajlandırıw, sóylesiw qatnasıġına, óz-ara sóylesiwge úyretiw bolıp esaplanadı. Olar balaniń tilin jatliqtiriw menen bir qatarda jaslardi ádep-ikramli boliwġa úyretedi.
Balalardiń sózlik qorin bayitiwda xaliq pedagogikasiniń áhmiyetin joqaridaġi misallar menen kórip óttik. Balalar qosiqlarinan uqipliliq penen paydalana biliwleri kerek, sonda qosiqlardiń mánisin hám áhmiyetin tez túsinip ózlestirip alip, olardi ózleri de aytip júriwg ádetlene baslaydi.
Mektepke shekemgi jastaġi balalar menen islesiwde kórkem sóz oġada úlken orindi tutadi. Balalar ertekler, qosiqlar, gúrrińlerdi esitiwdi jaqsi kóredi. Balalar ádebiyati óziniń kórkemligi, mazmuni, suliwliġi, qiziġiwshańliġi menen balalarġa quwanish baġishlaydi. Soniń menen birge balalarġa tárbiyaliq tásirde kórsetedi. Ulli rus demokrati V.G.Belinskiy balalar kitabi tárbiya ushin jaziladi, “tárbiya-ulli is, ol insanniń táġdirin sheshedi” degen edi.
Kórkem ádebiyattiń bahaliliġi balaniń hár tárepleme ósiwine tásir kórsetedi. ishki sezimlerin hám óz-ara múnásibetlerin ashıp beredi, túsindiredi. Ol balalardıń sezimlerin rawajlandıradı, qıyaldı tárbiyalaydı, qosıqlardan olardıń muzıkaların, qalay aytılġanlıġın bilip aladı
Kórkem shıġarmanıń eń jaqsı úlgileri balalarda ádep-ikramlıq sıpatların payda etiwge: jaqsı-jaman, haq-nahaq, ras-ótirik, tuwri-tuwri emeslikti bilip aliwġa, sózlerdiń mánisin túsinip alıwġa járdem beredi.
Perzentlerimizge qosiqlardi úyretiwde yaddan oqiw usinis etiledi. Úyretiwshi qosiqti yaddan oqiw waqtinda kitap penen isi bolmay, kórkemlep tásirli oqisa, balada oǵan háwes sezimleri hám eliklewler payda boladi. Sol arqali da balalardiń qosiq mazmuniń qalay etip qabil etip atirġanliġin jeńil baqlay aladi.