Balalardıń tilin ósiriw

Tayanish túsinikler: Dialogik sóylesiw, metodika, diaologik sóylesiwdi qáliplestiriw, pedagogikaliq shárt-sharayatlar, diaolog h.t.b.

Mektepke shekemgi jastaǵi balalardi hár tárepleme rawajlandiriw balalardiń insaniyattiń kóp ásirlik tájiriybesi tek ǵana úlkenlerm enen sóylesiw arqali ǵana ózlestire aliwilarina tiykarlanadi. úlkenler insaniyat tájiriybesi, oniń bilimleri, sheberligi hám mádeniyatiniń saqlawshilari bolip esaplanadi. Bul tájiriybeni tilden basqa qural menen beriwge bolmaydi.

Til adamlar arasindaǵi áhmiyetli qatnas qurali bolip tabiladi. Ana tiline úyretiw, sóylewin rawajlandiriw ballaar baqshasinda balalarǵa tárbiya beriw hám bilim beriwdiń eń áhmiyetli waziypalarinan esaplanadi. Bul uliwma waziypalar bir qatar waziypalardi, yaǵniy sóylewdiń dawis mádeniyatiń tárbiyalaydi, sózlikti bayitiwdi hám aktivlestiriwdi, sóylewdiń grammatikaliq durisliǵin. Kórkem ádebiyatqa qiziǵiwshiliqti tárbiyalaydi, sawat ashiwdi óz ishine aladi.
Balalar baqshasinda balalar ana tilin ózlestirer eken, olar sóylew qatnasiniń eń áhmiyetli formasin-awizeki sóylewdi iyellep aladi. Toliq kórinistegi sóylew qatnasiǵi –túsiniw hám aktiv sóylew áste-aqirin rawajlanadi.
Ózbekstan Respublikasindaǵi, soniń ishinde Qaraqalpaqstandaǵi tárbiya mekemelerinde oris, ózbek qaraqalpaq tillerinde sóylesiwshi hár túrli millet balalari birgelikte tárbiyalanadi. Sonliqtan, pedagog sóylewdi rawajlandiriw protsessin balalardiń sóylew rawajlanǵanliq dárejesin esapqa ala otirip ámelge asiriw lazim.
Házirgi payitta kópshilik alimlar, psixologlar, lingvistler hám metodistlerdiń háreketleri menen rus tiline oqitiwdiń eń qolayli jollarin aniqlawǵa baǵdarlanǵan.
Oris tilinde tálim beriletuǵin mekteplerge ádette tek ǵana rus milletine tán balalardiń ózleri bilim almaydi. Bala q-ń jasinda baqashaǵa kelgende rus tilin uliwma bilmeydi. Dáslepki eki-úsh ayda olar indemey júredi. Usi dáwir oniń ruwxiy awhalinda hám aqiliy rawajlaniwina tásir kórsetedi, yaǵniy bala ámelde materialdi ózlestire almaydi. Oyin waqtinda qatnasa almaydi. Solardan kelip shiqqan halda mektepke shekemgi tárbiya mekemeleri ushin rus tilindegi sóylewdi rawajlandiriw boyinsha arnawli baǵdarlama-metodikaliq materiallardi islep shiǵiw zárúrligi payda boldi.
Balalardi ana tiline oqitiw praktikasin analiz etiw solardi kórsetti, «dialogik sóylesiwdi rawajlandiriw» túsinigi pedagoglar tiline baylanisli psixolingvistik ózgesheliklerin esapqa almay qollaniladi .
Dialogik sóylewge úyretiw protsessi, egerde ol dialogik pikir tábiyati hám olardiń payda boliw faktorlarina súyense, diologik sóylewdiń ayriqsha strukturasin (bólimleriniń uliwmaliǵina) iye bolǵan tiykarǵi birlikler) esapqa alsa, eń ónimdar boladi, bul birinshi tárepten.
Ekinshi tárepten, ol materialdi sóylewdi ózlestiriwdiń ilimiy tiykarlanǵan kóptseptsiyasina muwapiq halda hám shiniǵiwlar sistemasinda sáykes halda shólkemlestiredi.
Hár qanday adamniń ómirinde sóylew úlken áhmiyetke iye bolip, ol úsh tiykarǵi waziypani atqaradi. Bular individuallar araliq, ishki individual hám uliwma insaniy waziypalar bolip tabiladi.
Sóylewdiń joqarida aytilǵan waziypalari oniń ontogonezindegi rawajlaniwinda bolatuǵin real protsess basqishlarin sáwlelendiredi. Bul waziypalardiń hár biri óziniń ózgesheliklerine hár táreplerine iye.
1-waziypa –individuallar araliq. Bul adamlar ortasindaǵi qatnasiq qurali bolip tabiladi. Bul jaǵdayda sóylew, awizeki sóylew-monolog, dialog, bir neshe adamlar ortasindaǵi sóylesiw sipatinda shiǵadi.
2-waziypa-ishki individual. Bunda sóylew kóp ǵana ruwxiy protsesslerdi ámelge asiriw qurali bolip xizmet etedi. Bul protsesslerdi aniq ańlaw dárejesine kóteredi hám jeke adamǵa ruwxiy protsesslerdi qadaǵalaw imkanıń beredi.
3-waziypa-uliwma insaniy. Bunda sóylew ayiriqsha insanǵa uliwma insaniy sotsial-tariyxiy tájiriybe ǵáziynesinen maǵliwmat aliw imkaniyatin beredi. Bul jaǵdayda-grafik belgilen hám belgiler arqali materiallasirilǵan jazba sóylesiw bolip tabiladi.
Balalar turmisiniń dáslepki jeti jilinda átiraptaǵi adamlar menen baylanis qurali svpatinda sóylesiwdiń boliw hám rawajlaniw protsesslerine ayiriqsha itibar qaratiw kerek. Sóylewdiń qáliplesiwinde hám balaniń onnan paydalaniwda kommunikativ túrdegi faktorlar sheshiwshi roldi oynaydi, bul faktorlar mektepke shekemgi jastaǵi balalardiń hár túrli dáwirlerinde ózgerip baradi.
Dáslepki jeti jilda balaniń úlkenler menen sóylesiwge kirisiwge zárúrliginiń rawajlaniwi tórt basqishqa bólinedi.
1-basqish-jaǵday-jeke adamǵa tiykarlanǵan baylanis-úlkenlerdiń itibarina hám jaqsi múnásibetine zárúr.
2-basqish-jaǵday-jumisqa tiykarlanǵan baylanis (6 aydan baslap sháma menen 2 jasqa shekem)-úlkenlerdiń birgelikte islesiwine yamasa qatnasiwina mútájlik.
3- basqish-jaǵdaydan tisqari biliwge tiykarlanǵan baylanis (2 jastan 4 jasqa shekem) úlkenlerdiń húrmet penen múnásibet etiwlerine mútájlik. Bul dáwirde úlkenler menen ózine tán «teoriyaliq» birlesikke umtiladi, bul balaniń hádiyse hám waqiyalardi birgelikte Tálqilawinda kórinedi. Tek ǵana úlkenler bul sorawdiń bala ushin qanshelli áhmiyetliligin túsinip jetken jaǵdayda ǵana bunday birge islesiwler júz beriwi múmkin.
4-basqish-jaǵdayda tisqari-jeke adamǵa tiykarlanǵan baylanis (4 jastan baslap 7 jasqa shekem) óz-ara bir-birin túsiniwge hám úlkenlerdiń ayanishlarina mútájlik. Bul zárúrlik balaniń óz-ara insaniy baylanislarǵa qiziǵiwi siyaqli payda bolip, ol balaniń bul baylanislar qaǵiydalari hám ólshemlerin iyelep aliwi nátiyjesinde júz beredi. Bala úlkenler menen uliwma dúńya kó-qarasqa umtiladi.
Sonday etip, sóylewdiń rawajlaniw protsessin baylanis qurali, yaǵniy kommunikativ xizmet qurali sipatinda kórip shiǵiw múmkin. Soniń menen birge jazba sóylewdi úyretiwde áhmiyetli waziypalardan sanaldi. Jazba sóylewdi iyelew bolsa balaǵa óziniń hár túrli tarawlardaǵi bilimlerin rawajlandiriw hám jetilistiriw imkanıń beredi.
Dáslep qadaǵalawshi verbal (sóz) signallari úlkenlerden shiǵadi hám tek sonnan keyin ǵana bala óz xizmetin áste-aqirin penen rejelestiriwdi hám basqariwdi, yaǵniy sóylewdiń eki waziypasin-ishki individual` waziypasinan paydalaniwdi úyrenedi.
Qosimsha sorawlar
1. Verbal hám verbal emes baylanis degende neni túsinesiz.
2. Dialogik sóylesiw degenimiz ne.
3.Mektepke shekemgi jastaǵi balalarda dialogik sóylesiw qalayts alip bariladi.
4. Sóylesiw adamniń ómirinde úsh waziypani atqaradi, ol qanday waziypalar.
5. Úlkenler menen baylanis etiwdiń zárúrliginiń rawajlaniwi tórt basqishqa bólinedi, olar qanday basqishlar.