Balalardıń tilin ósiriw

2. Balalardıń sóylewin rawajlandırıwda sózlerdi durıs aytıwǵa úyretiwdiń tiykarǵı basqıshları
Soylewdıń dawis seslik mádeniyatın tarbiyalaw ana tilindegi seslerdi anıq aytıw, olardi duris aytiw, sozler hám iboralardi aniq aytiw, duris napes aliw, dawis kushinen jeterli darejede paydalana aliw qabileti, soylewdıń normal, turli intonaciyalar (soylew musikasi, mantiqiy sukut, pat, ritm tembr) qaliplestiriwdi oz ishine aladi.
Dawis madeniyati jaqsi rawajlangan soylewdi tinlay aliw qbileti tiykarinda qaliplesedi hám rawajlanadi. Soylewdi rawajlandiriw metodikasi zamanagoy ana tili hám basq kurslarinabalalar adebiyati, uliwma, balalar hám pedagogik psixologiyaga uliwma hám mektepke shekemgi jastagi balalar pedagogikasina tayanadi.
Metodikanıń mazmuni hám oni amelge asiriwdıń jetekshi goyalari sipatinda tomendegiler shigadi:
- balanıń qadir-qimbatin hám onıń ozine tanligin tusiniw;
- bala sozlewinıń jaqin rawajlaniw ortáligina qarap rawajlandiriwdi kozde tutqan halda rawajlandiriw ahmiyetlerin esapqa aliw;
- pedagogikaliq qatnastıń bala menen emociyonal baylanıs ornatıwǵa, onıń menen dialogik birge islesiwge bagdarlanǵanlıǵı;
- mektepke shekemgi jastaǵı balalarǵa sóylewdi arnawli úyretiwdiń tiykarin kommunikativ qatnas qurawi lazim bolgan soylew iskerligi duzilmesi shenberinde amelge asirilatugin + process sipatindagi ahmiyetin tan aliw.
Sóylew madeniyatin rawajlandiriwga baylanisli islerge kasiplik tayarliq qalipleskenligi olshemi sipatinda tomendegiler shigadi:
- sóylewdi rawajlandiriw kursin úyreniw hám balalar menen islewge juwapkershilik penen qatnas;
- balalar sóylewin rawajlandiriw mexanizmi hám ahmiyeti, sóylew iskerliginiń neoriyaliq tiykarlari, jeke turde soylew rawajlaniwindiagnostika qiliw principleri hám metodikasi, sóylewdıń turli qiyliligi rawajlandiriw metodlari hám kerekli resurslardıń ózine tánligi haqqindaǵı bilimlerdiń toliqlıǵı hám izshilligi;
- balalardıń sóylew qatnasiqlari natiyjelerin say rawishte analiz qiliw hám de bahalaw, balanıń soylewine pedagogik tasir korsetiw dizimintanlay aliw hám qollana aliw.
Sóylewdi rawajlandiriwdıń ahmiyetli qurali bolgan kórkem ádebiyat balalardıń sóylewin rawajlandiriwda ayriqsha orin tutadi.
Mektepke shekemgi jastaǵi balalar menen islesiwde kórkem sóz oǵada úlken orindi tutadi. Balalar ertekler, qosiqlar, gúrrińlerdi esitiwdi jaqsi kóredi. Balalar ádebiyati óziniń kórkemligi, mazmuni, suliwliǵi, qiziǵiwshańliǵi menen balalarǵa quwanish baǵishlaydi. Soniń menen birge balalarǵa tárbiyaliq tásirde kórsetedi. Ulli rus demokrati V.G.Belinskiy balalar kitabi tárbiya ushin jaziladi, “tárbiya-ulli is, ol insanniń táǵdirin sheshedi” degen edi.
Kórkem ádebiyattiń bahaliliǵi balaniń hár tárepleme ósiwine tásir kórsetedi. Eń jaqsi kórkem ádebiyat shiǵarmalari balalarda jaqsi-jamandi, ádalatli-ádalatsiz, tuwri-tuwri emeslikti bilip aliwǵa járdem etedi.
Baqsha balalarin kórkem ádebiyat penen tanistiriw waziypalari.
Xaliq awizeki dóretpeleri shiǵarmalari balalarǵa oqip hám gúrrińetip beriletuǵin shiǵarmalardan sanaladi. Kórkem ádebiyattan balalar turmistaǵi bolǵan waqiyalar tuwrali túsiniklerge iye boladi. Ásirese, balaniń oy-órisiniń rawajlaniwina úlken tásir etedi. Erteklerden tisqari shayirlarimiz balalar ushin kóp dóretpeler jazǵan. Ózbek, qaraqalpaq, rus xaliqlariniń shayirlari balalar ushin gúrrińler, qosiqlar dóretken. Máselen, G.Gulom, Mirmuxsin, P.Mumin, Q.Hikmat, I.Qurbanbaev, X.Saparov, U.Sadıkov, S.Abbazov, Sh.Atamuratova, Ya.Ajimov, K.Chukovskiy, S.Mixalkov h.t. basqalardiń miynetlerin aytip ótsek arziydi.
Aniq hám duris sóylewge úyretiw.
Balalardi jasliq waqtinan baslap-aq aniq sóylewge úyretiw lazim. Olardińdiktsiyain payda etiw úlken áhmiyetke iye bolip tabiladi. Bul jumis ekinshi kishkine gruppadan baslap “Dáslepki qádem” baǵdarlaması negizinde alip bariladi. Úlken gruppalarda bolsa aniq etip aytiw boyinsha sóylew shiniǵiwlari arnawli waziypa etip qoyiladi. Bul waziypalardi ámelge asiriw ushin arnawli metod hám usillar qollaniladi .
Sózlerdi duris aytiw ústinde islew.
Mektepke shekemgi jastaǵi balalar tiykarinan hámme dawislardi aytai. Aniq sóylewdi, lekin ayrim sózlerdi aytqanda qáteliklere jol qoyadi. Kishkene jastaǵilarda sózlerdi qisqartiw jaǵdaylari ushirasadi (qozishaq-qozshaq). Ayirim úlken jastaǵi balalar bazi bir qiyin sólerdi naduris aytadi (tereze-tezara). Bazi bir jaǵdaylarda urinbalardi naduris qoyadi (shofer-shaper).
Sóylewdi orfoepik jaqtan tuwrilaw ústinde islew.
Orfoepiya- júdá duris atiw qaǵiydasi. Baqshada ballaarda ádebiy sóylewdi payda etiw ushin jaqsi sharayat tuwdiriw kerek. Sebebi, balaliqta duris aytiw tez ózlestiriledi.
Sóylew hám dawistiń sapasin jaqsilaw.
Jaǵimli sóylew sipati, ortasha kórinisi, bir turaqliliǵi, úylesikligi, ortasha kúshi hám bálent dawisliliǵi menen xarakterlenedi. Soniń menen birge sóylewdiń kórinisi háreketsheń, iyiliwsheń boliwi kerek, ol arqali adam óziniń sezimlerin jetkere aliwi kerek.
Sóylewdiń bunday xarakterleri barliq gruppalarda úyreniliwi tiyis. Tárbiyashi balalardi xanasinda baqirmastan sóylewge, uyiqlaw xanasi hám jámáát jerlerde sibirlap aytiwǵa úyretiwi lazim.
Duris sóylew, monologik hám dialogik sóylesiw, syujetli súwretlew, didaktikaliq oyinlar - sóylesiwdiń túrleri.
1. Bir jasqa shekemgi jasqa tolǵanǵa shekem balaniń sóylewin rawajlantiriwdiń tayarliq basqishlari.
Balaniń bir jasqa shekemgi dáwiri sóylewdi payda etiwdiń tayarliq basqishi bolip tabiladi. Bul basqish balalarda dawis reakciyalarin, átiraptaǵilarǵa eliklew hám sóylewine túsine baslaw ádetin rawajlandiriwdi óz ishine aladi.
Jańa tuwilǵan balaniń qishqiriwi, demniń dawisi bul ókpeniń dúzilisiwi bolip tabiladi.
Sóylew elementleri áhmiyetin beriwshi dawis reakciyalari balalarda bir-úsh ayliq bolǵanlarinda úlkenlerdiń balalar menen emotsional` mámlesi tásirinde payda boladi.
Dáslepki jastaǵi balalardiń sóylewin rawajlandiriw eki dáwirge 1) tayarliq 2) mustaqil sóylewdi payda etiwge baylanisli dáwirlerge bólinedi .
Bala eki ayliq bolǵanda ol menen úlkenler ortasinda mámle sóylew dawislari járdeminde rawajlanip baradi. Bala úlken adamniń sózine qulaq salip oni qidira baslaydi . Oǵan kózi túskende ol qatti kúledi gewdesiniń háreketi menen juwap beredi. Tórt ayliǵinda onda birinshi buwinlar hám erin dawislari-ba, da, ma, bu boladi. Balada sóylewdi rawajlandiriw ushin tómendegiler Tálap etiledi .
2.Eki jasqa qádem qoyǵan balalardiń sóylewin rawajlandiriw. Eki jasqa tolǵan balalar sóylewdiń túsiniw dáwiri bolip esaplanadi. Eliklewdiń ósiwi nátiyjesinde ekige qádem qoyǵan balalardiń aytatuǵin sózleri 200-300 ge jetedi. Balalardiń sóylewinde qisqa-qisqa sózler payda bola baslaydi. Balaniń sóylewi úlkenler menen bolǵan múnásibette rawajlanadi. Bala eki jasqa tolǵanda ózi orinlaytuǵin yamasa bir neshe mártebe baqlaytuǵin háreketlerdiń atlarin ózlestiredi. Balalar bir jasar 6 ayliǵinda olardiń diqqatin bazi bir nárselerdiń sipatina, jaǵdayina hám waziypalarina qaratiw kerek.
Balalar eki jasqa tolǵanda uliwmalastiriw qábiletine iye bola baslaydi.
Eki jasqa qádem qoyǵan balalardiń sóylewin rawajlandiriw ushin úlkenlerdiń sorawlarina túsiniwge hám juwap beriwge úyretiw lazim.
Mektepke shekemgi jastaǵi balalardiń sóylewin rawajlandiriwshi didaktikaliq hám tálimiy oyinlar.
Eger tárbiyashi tómendegi Tálaplardi orinlasa, didaktikaliq oyinlar hám shiniǵiwlar balalardińsóylewin rawajlandiriwǵa jaqsi járdem beredi.
1. Didaktikaliq oyinlar hám oyin shiniǵiwlardi plan tiykarinda ótkeriw. Pedagog ápiwayidan quramaliǵiǵa qaray printsipine súyenip jumis alip baradi.
2. Shiniǵiwlardi tákirarlaw. Balalardiń shiniǵiwlarda alip atirǵan bilim hám kónlikpeleriniń bekkem boliwi ushin bir túrdegi oyinlar shiniǵiwlardiń ózin bir neshe mártebe tákirarlaw kerek. Praktikada bazi bir oyinlar 2-4 mártebege shekem tákirarlanadi, hátte 5 –márte tákirarlaniwi tiyis.
3. Tákirarlawdan keyin qiynalip atirǵan balalar ústinde individual jumis alip bariw.
4. Shiniǵiwlardi tásirsheńetip ótkeriw.
5. Kórsetpelelik usilinan sóz benen baylanistirip paydalaniw.
6. Barliq didaktikaliq oyinlar balalardiń xizmetiniń bar boliwi menen xarakterleniwi tiyis.
7. Shiniǵiwdiń dawam etiwi balalardiń xarakterine hám emotsional jaǵdayina baylanisli. Eger shiniǵiw dawaminda balalar sharshámasa 10-12 minut dawam ettiriwi múmkin.
8.Shiniǵiwdi duris shólkemlestiriw kerek.